پرسش و پاسخ در قلمرو ادیان

پرسش :

فرق كلي و اساسي دين و مذهب در چيست؟

پاسخ :

دين مجموعه سنت‏ها و روش هايي است كه از طرف خداوند براي بشر، فرستاده شده است(1)، و آنرا از دو جهت مي‏توان مورد بررسي قرار داد، يكي رابطه دين و شريعت‏هاي آسماني قبل از اسلام، و ديگري رابطه دين با مذاهب بوجود آمده در اسلام، اما در مورد جهت اول بايد گفت، آنچه از ظاهر آيات قرآن فهميده مي‏شود اين است كه شريعت معناي خاص و دين معناي عام دارد(2). به اين معنا كه از نظر قرآن كريم دين خدا از آدم تا خاتم يكي است و همه پيامبران اعم از صاحبان شريعت و غير آن به يك مكتب دعوت كرده ‏اند كه بهترين نام براي آن كلمه "اسلام" است، از اين جهت خداوند فرموده است كه: دين نزد خداوند همان اسلام است و تفاوت شرايع آسماني با يكديگر در دو چيز است يكي نسبت به مسائل فرعي و شاخه ‏اي كه بر حسب مقتضيات زمان و خصوصيات محيط و ويژگيهاي مردمي كه دعوت شده ‏اند، متفاوت شده است و ديگري نسبت به سطح تعليمات بوده است كه پيامبران بعدي بموازات تكامل بشر در سطح بالاتري تعليمات خويش را كه همه در يك زمينه بوده است. القاء كرده ‏اند، همچون دانش آموزي كه از يك كلاس به كلاس بالاتر مي‏رود. بنابراين از نظر قرآن فقط يك دين وجود دارد كه در مورد زمان تكامل مي‏يابد(3).
پس فرق دين و شريعت در اين است كه دين يك معناي عام دارد كه شامل همه شريعت‏ها مي‏شود ولي شريعت اختصاص به يك پيامبر دارد و از اين جهت گاهي نسخ مي‏شود(4). اما رابطه دين با مذاهب فرقه‏هاي اسلامي در اين است كه دين يك معناي جامعي دارد و مذهب جزئيات آن را تبيين مي‏كند، يعني خطوط كلي در فرقه‏هاي اسلامي يكي است ولي در احكام جزئي، اختلافاتي وجود دارد و يا بعضي از بخش‏هاي دين حذف گرديده است. پيامبر اسلام دين خدا را به صورت كامل بيان فرمودند و پس از ابلاغ ولايت، خداوند صراحتاً اعلام فرمود كه: "امروز دين خود را كامل كردم و نعمت را بر شما تمام نمودم(5)".
پس دين مجموع تعاليم آسماني است كه از سوي خداوند توسط پيامبران فرستاده شد. اما مذهب، كه به معناي راه و طريقه و آيين هم آمده، مقصود از آن اين است كه در ميان پيروان يك دين، به خاطر انديشه‏هاي ويژه، يا برداشت و تفسير خاص و... گروهي خود را از ديگران جدا مي‏كنند. اين اختلاف برداشت اگر در بعد اعتقاد باشد از آن به مذهب يا مذاهب كلامي ياد مي‏كنند و اگر در بخش احكام عملي باشد از آن به مذهب يا مذاهب فقهي ياد مي‏كنند. همه مذاهب وابسته‏ي به يك دين، اصول آن دين را مي‏پذيرند و در اين جهت با يكديگر مشتركند.
براي واضح شدن مطلب و فرق بين دين و مذهب دو مثال مي‏آوريم:
1- دين مسيحيت عبارت است از مجموعه‏ي تعاليم حضرت مسيح (ع)، پيروان اين دين به علل مختلف به سه مذهب تقسيم شده ‏اند: كاتوليك، ارتدوكس، پروتستان.
2- دين اسلام، عبارت است از مجموعه تعاليمي كه حضرت محمد (ص) از طرف خداوند براي عادت و هدايت انسانها آورده است. مسلمانان به علل مختلف به گروه‏ها و مذاهب فقهي مختلف تقسيم شده ‏اند، مانند: مذهب جعفري، مذهب حنفي، مذهب حنبلي، مذهب شافعي و مذهب مالكي.
منابع جهت مطالعه بيشتر:
1- ختم نبوت، و مقدمه بر جهان بيني، ص165، مرتضي مطهري.
2- الميزان، ج5، ص350، علامه محمد حسين طباطبايي.
3- آشنايي با علوم اسلامي، كلام و عرفان، مقدمات كتاب، مرتضي مطهري.
پي نوشت ها:
1) و2- طباطبايي، محمد حسين، الميزان، (قم، انتشارات جامعه مدرسين) ج5، ص350.
2)
3) مرتضي مطهري، مقدمه ‏اي بر جهان بيني، (قم، انتشارات صدرا) ص165.
4) علامه طباطبايي، الميزان، (قم، انتشارات جامعه مدرسين) ج5، ص351.
5) مائده/3.