پرسش و پاسخ در قلمرو ادیان

پرسش :

اصول دين و مذهب شيعه به ترتيب چيست؟ و اصول دين سني‏ها چيست؟

پاسخ :

دين اسلام شامل سه قسمت است: 1- اصول اعتقادي 2- فروع يا برنامه ‏هاي عملي 3- اخلاق و فضايل انساني
اصول اعتقادي اسلام عبارت است از: توحيد، نبوت و معاد كه مرز ميان مسلمان از غير مسلمان است و چون اين اصول اعتقادي است بايد با بصيرت و ايمان به آنها راه يافت و تقليد از ديگري بدون دليل واعتماد قطعي، صحيح نيست.
بر اساس مباني مذهب شيعه دو اصل ديگر، عدل و امامت نيز جزء اصول اعتقادي شمرده شده است. در اينجا ابتدا به بررسي كوتاه اين اصول از نظر شيعه مي‏پردازيم و سپس از اعتقاد ويژه‏ي اهل تسنن را بيان مي‏كنيم:
1- توحيد: همه شرايع آسماني بر اساس توحيد و يكتا پرستي استوار بوده و بارزترين امر مشترك در ميان آنها اعتقاد به توحيد است، و البته توحيد داراي مراتبي است كه در محل خود بحث شده است.(1)
2- عدل: يكي از صفات كمال خداوند، عدل است. از آنجا كه خداوند حكيم است، يعني هر كاري را به جا و به مورد و به بهترين وجه انجام مي‏دهد و عليم و خبير است و غني است. بنابراين از نظر عقل امكان ندارد كه خداوند به كسي كوچكترين ستمي روا دارد.(2) و در آيات قرآن نيز به آن تصريح شده است.(3) و علت اينكه شيعه آن را جزء اصول دين شمرده به خاطر اختلاف شديد اهل سنت در معناي آن و نسبت‏هاي ناروايي است كه به خدا داده شده است.
3- نبوت: نبوت در زندگي انسان همان قوانين الهي است كه به پيامبران وحي شده تا كاروان بشريت را به سوي خير، صلاح و كمال راهنمايي كند.
4- امامت: به دنبال نبوت كه عبارت از ابلاغ احكام الهي و تعليم مكتب است. خداوند افرادي را به عنوان امام تعيين فرموده است كه ايشان مسؤوليت پياده كردن احكام را در جامعه اسلامي به عهده دارند كه به نظر شيعه دوازده نفر به تصريح پيامبر و به دستور پروردگار جهت اين منصب معرفي شده ‏اند.
5- معاد و قيامت: پس از انقضاي عمر زمين، مردگان با همين جسم در سطح عالي‏تر برانگيخته مي‏گردند و در محضر عدل الهي حاضر مي‏شوند "تا بدكاران به سزاي كردار زشتشان كيفر شوند و نيكوكاران به پاداش اعمال نيكشان نائل گردند."(4)
اصول دين از ديدگاه اهل سنت: در اينجا به اعتقادات دو فرقه مشهور و معروف از ايشان (اشاعره و معتزله) اشاره مي‏كنيم:
الف) مذهب معتزله
مذهب معتزله بر پايه‏ي پنج اصل استوار است كه هر كسي به آنها اعتقاد داشته باشد معتزلي خوانده مي‏شود. اينك به اختصار به شرح و بررسي اصول ياد شده مي‏پردازيم:
1- اصل توحيد: همانگونه كه گفته شد اين اصل مشترك بين همه مسلمانان بلكه همه اديان الهي است.
2- اصل عدل: بحث درباره توحيد، مربوط به صفات ذات خداوند است، ولي بحث از عدل مربوط به صفت فعل الهي است. در اينكه عدل از صفات جمال الهي است اختلافي نيست. ليكن سخن در تفسير معناي عدل است، آياعدل معيار روشن و ثابتي دارد كه ابتدا عقل آن را يافته، آنگاه بر پايه آن افعال خداوند را به عدل توصيف مي‏كند، يا چنين معيار ثابت عقلي وجود ندارد. معتزله طرفدار نظر نخست و اشاعره طرفدار نظر دوم‏اند.
3- وعد و وعيد: وفاي به وعد (وعده به پاداش) عقلاً و نقلاً واجب است ولي درباره وفاي به وعيد (وعده به مجازات) دو نظريه است: اكثريت معتزله وفاي به وعيد را نيز واجب مي‏دانند و آنان به "وعيديه" معروفند و ديگران كه قائل به وجوب آن نيستند به "تفضليه" مشهورند.
4- المنزلة بين المنزلتين: اين اصل مربوط به مرتكبان گناه كبيره است و اين نظريه را ابتدائاً معتزله مطرح كردند.
درباره مرتكبان گناهان كبيره دو بحث مطرح است: يكي اينكه مؤمن هستند يا نه؟ كه در اين باره سه نظريه معروف ابراز گرديده است، اكثريت امت اسلامي آنان را مؤمن و فاسق و اكثريت خوارج آنان را كافر و مشرك مي دانستند و معتزله نظريه "المنزلة بين المنزلتين" را ابراز كردند.
و بحث ديگر درباره وضع اخروي و عقوبت آنان است، كه معتزله فعليت يافتن عذاب را براي گنهكاران حتمي مي‏دانند و علاوه بر اين به جاودانگي و خلود عذاب براي مرتكبان كبائر نيز عقيده دارند.
5- امر به معروف و نهي از منكر: معتزله وجوب آن را كفايي و مشروط به شرايطي مي‏دانستند. و در اجراي اين فريضه ديني، اهتمام بسيار داشتند به ويژه با زندقه و الحاد شديداً مبارزه مي‏كردند.(5)
ب) اشاعره
اشاعره نيز علاوه بر اصول اعتقادي به توحيد، نبوت، معاد؛ عقايدي دارند كه با آن اعتقادات از اصول اهل السنة دفاع كرده و يا به نوي عقيده اهل السنة را تأويل و توجيه كرده ‏اند.(6)
نتيجه اينكه: اصول دين از نظر شيعه پنج اصل است، توحيد، عدل، نبوت، امامت و معاد. گر چه ديگران دو اصل عدل و امامت را از اصول مذهب شيعه مي‏دانند ولي اعتقاد شيعه اين است كه دين غير از مذهب خود چيز ديگري نيست واما از نظر اهل سنت اين اصول متفاوت ذكر شده است امّا آنچه عمده و مشترك است توحيد، نبوت و معاد است گرچه اصول ديگر نيز قابل تأمل است.
منابع جهت مطالعه بيشتر:
1- مصباح يزدي، محمد تقي، آموزش عقايد، سازمان تبليغات اسلامي
2- قرائتي، محسن، اصول عقايد، سازمان تبليغات اسلامي
3- امامي و آشتياني، طرحي نو در تدريس عقايد اسلامي، سازمان تبليغات اسلامي
4- مكارم شيرازي، ناصر، يكصد پرسش و پاسخ، دفتر نشر برگزيده
5- سبحاني، جعفر، منشور عقايد اماميه، مؤسسه امام صادق عليه السلام
6- مطهري، مرتضي، آشنايي با علوم اسلامي، دفتر انتشارات اسلامي
7- رباني، گلپايگاني، فِرَق و مذاهب كلامي، مركز جهاني علوم اسلامي
پي نوشت ها:
1) ر.ك، جعفر سبحاني، منشور عقايد اماميه و مصباح يزدي، آموزش عقايد.
2) ر.ك، مرتضي مطهري، عدل الهي، انتشارات صدرا.
3) ر.ك، نساء: 40، يونس: 44.
4) نجم: 31.
5) علي رباني گلپايگاني، فِرَق و مذاهب كلامي، مركز جهاني علوم اسلامي، ص 264 - 260، با تصرف.
6) شهيد مطهري، فهرست عقايد اشاعره را در كتاب آشنائي با علوم اسلامي آورده است، جهت مطاله بيشتر مي‏توانيد مراجعه كنيد.