دروس نجوم اسلامي: طلوع , عبور و غروب

با توجه به حرکت وضعي زمين از مغرب به مشرق, هر روزه مي بينيم که خورشيد از مشرق طلوع مي کند, در ظهر به حد اکثر ارتفاع خود رسيده از نصف النهار ناظر عبور مي کند و بالاخره رفته رفته با کاهش ارتفاع, در افق غربي غروب مي کند. اين سه پديده را که هر روز با آن سروکار داريم به ترتيب, طلوع, عبور و غروب مي نامند. همين پديده ها در مورد ماه و ساير ستارگان, در روز و شب اتفاق مي افتد, ولي بخاطر غلبه نور خورشيد در روز, ما قادر به مشاهده اين چرخه براي ستارگان نمي شويم ولي در شب, طلوع , عبور و غروب برخي ستارگان را مشاهده مي کنيم.

اگر يک جرم سماوي در شمال کره سماوي در محاذات قطب شمال زمين قرار گرفته باشد, همواره در محل خود قابل رؤيت است. به عبارت ديگر اين جرم سماوي داراي سه پديده مذکور نيست. به ستارگاني که داراي چنين حالتي باشند, ستارگان دور قطبي مي گويند. مهمترين اين ستارگان, ستاره جدي, يا ستاره قطبي است. اين ستاره با مدار حرکتي با شعاع يک درجه و ده دقيقه به گرد خود, تقريبا همواره در شمال کره سماوي, براي ساکنان نيم کره شمالي قابل رؤيت است. ارتفاع اين ستاره در استوا صفر درجه و در قطب شمال 90 درجه است. در مناطق بين قطب و استوا ارتفاع اين ستاره برابر عرض جغرافيايي ناظر است. در گذشته يکي از راه هاي تعيين عرض جغرافيايي يک محل, استفاده از ارتفاع ستاره قطبي بوده است البته چنانچه گفته شد اين راه داراي خطايي حدود يک درجه است.

طلوع و غروب خورشيد

بطور کلي مي توان گفت اگر زاويه ميل يک جرم سماوي بزرگتر از متمم عرض جعرافيايي ناظر باشد, اين جرم سماوي در افق ناظر هرگز غروب نمي کند, بلکه يک مدار دايره اي شکل را به گرد قطب شمال سماوي مي پيمايد. براي مثال خورشيد در مناطق بالاتر از عرض جغرافيايي 55/66 درجه شمالي در تابستان چنين حالتي پيدا مي کند. اين حالت براي عرض جغرافيايي 55/66 درجه فقط در حوالي روز اول تير اتفاق مي افتد, زيرا فقط در اين روز است که ميل خورشيد به حداکثر يعني 5/23 درجه مي رسد و با تصحيح انکسار و نيم قطر, ميل خورشيد از متمم عرض جغرافيايي منطقه بيشتر مي شود ولي مثلا براي عرض هاي70, 78 و 90 درجه به ترتيب 73 روز, 128 روز, 192 روز در سال اتفاق مي افتد. يعني هرچه از مدار 55/66 درجه به بالا برويم, روزهاي 24 ساعته بيشتري داريم. قدري پايين تر از اين مدار, طول شب از کوتاه ترين زمان, شروع و رفته رفته بيشتر مي شود. در زمستان تقريبا همين حالت بصورت شب هاي 24 ساعته رخ مي دهد.

مشکلات فقهي مناطقي که روزهاي 24 ساعته دارند

چندي است که بحث فقهي وقت نماز در اين مناطق, در حوزه هاي علميه مطرح شده است و تاکنون جواب قانع کننده اي براي حل مشکل مسلمانان ساکن در اين مناطق, داده نشده است. جوابي که بيشتر داده مي شود, عمل به اوقات اقرب الآفاق است که ضعف اين جواب در خلال تحليل ما از مساله مشخص شد. زيرا مثلا در تابستان, نزديکترين منطقه که داراي شب متعارف باشد, داراي شب کمتر از يک دقيقه اي است و معلوم نيست چقدر بايد پيش برويم که به شبي درحد متعارف برسيم!

مشکل ديگري که در اين مناطق پديد مي آيد و تا کنون به آن پرداخته نشده است, مساله رويت هلال است. چنانچه گفتيم ماه در مداري به گرد زمين مي چرخد که با دايره البروج زاويه اي حدود 5 درجه تشکيل مي دهد. بنابراين, هلال ماه معمولا در حوالي خورشيد, قابل رويت است. اگر در تابستان بخواهيم هلال را در اين مناطق رصد کنيم, بخاطر وجود 24 ساعته خورشيد در افق, ممکن است تا سه روز پس از مقارنه, موفق به رويت نشويم. در زمستان وضع از اين هم بدتر است. زيرا همانگونه که خورشيد ديده نمي شود و داراي شب 24 ساعته هستيم, هلال هم تا چند روز در آسمان رؤيت نمي شود. يعني بايد هلال آنقدر در مسير دايره البروج حرکت نمايد که ميل آن به حدي برسد که قابل رويت باشد. با تغيير فصول اين حالت موجب مي شود که ما ماههايي با تعداد روزهاي کمتر از 29 روز يا بيشتر از 30 روز داشته باشيم. از طرف ديگر, اختلاف افق اين مناطق هم با مناطق متعارف زمين گاهي به بيش از دو يا سه روز هم مي رسد. بلي, بنابر فتواي برخي علما مبني بر اتحاد آفاق, اين مشکل در زمستان حل خواهد شد, زيرا در مناطقي که در شب با اين مناطق متفقند, هلال قابل رؤيت مي شود, اما در فصل تابستان اشکال به قوت خود باقي است.

تأليف:

دکتر محمد سميعي

تنظيم براي تبيان:

ا.م.گميني