دروس نجوم اسلامی: توضیحی در مورد دایرة البروج

چنانچه اشاره نمودیم, خورشید علاوه بر مسیر ظاهری روزانه خود در آسمان, در طول یک سال شمسی مسیر مشخصی را در میان ستارگان می پیماید. چنانچه گفته شد, این مسیر زاویه ای حدود 5/23 درجه با استوای سماوی تشکیل می دهد و در نتیجه خورشید با زاویه میلی بین 5/23+ و 5/23- درجه در آسمان پدیدار می گردد. مسیر حرکت خورشید در کره سماوی را دایره البروج می نامند. پیشینیان ستارگان موجود در این مسیر را به دوازده صورت فلکی تقسیم نموده اند که خورشید به ترتیب در هرکدام, حدود یک ماه توقف می کند. نام هریک از این صور, معادل فارسی آن, معادل ماه شمسی آن و نام اروپایی مربوط به آن, در جدول زیر نمایش داده شده است.  

نام برج    معادل فارسی    ماه ایرانی    نام اروپایی

حَمَل              بره                فروردین         Aries 

ثَور                 گاو            اردیبهشت       Taurus 

جَوزا            دوپیکر             خرداد           Gemini 

سرطان       خرچنگ             تیر              Cancer 

اَسَد             شیر            مرداد              Leo 

سُنبله         خوشه          شهریور           Virgo 

میزان          ترازو              مهر              Libra 

عقرب          کژدم             آبان             Scorpio 

قوس           کمان              آذر           Sagittarius 

جَدی            بز                 دی         Capricornus 

دَلو              آبریز            بهمن          Aquarius 

حوت            ماهی        اسفند            Pisces 

در نیمه شب, هنگامیکه خورشید در زیر افق کاملا به نقطه مقابل نصف النهار ما رسیده است, صورت فلکی ای که روی نصف النهار ما دیده می شود, همان صورت فلکی است که شش ماه پیش خورشید در آن قرار داشته است, مثلا در ماه فروردین در نیمه شب, صورت فلکی میزان در نصف النهار قرار می گیرد. همینطور بعد از غروب آفتاب اولین صورت فلکی که در افق غربی رؤیت می شود, صورت فلکی ای است که در برج (ماه) بعد, خورشید در آن قرار خواهد گرفت, همانطور که قبل از طلوع, آخرین صورت فلکی که در افق شرقی دیده می شود, صورتی است که خورشید در ماه  قبل در آن قرار داشته است.

شاید تا بحال احساس کرده باشید که زمستان ها, نور مهتاب بهنگامی که بدر است, بیشتر از نور حالت مشابه در تابستان است, علت این امر این است که در زمستان خورشید در قوس نزولی (5/23- = d) دایره البروج قرار گرفته است و ماه که در حالت بدر, درست در مقابل خورشید در بخش دیگر دایره البروج قرار دارد, قهرا در قوس صعودی قرار گرفته یعنی (5/23+ = d) بنابراین در نیمکره شمالی ماه به حداکثر ارتفاع خود می رسد و همانگونه که در تابستان خورشید بهنگام ظهر در بالاترین ارتفاع قرار می گیرد, قرص ماه هم در نیمه شب زمستان در بالاترین ارتفاع قرار گرفته بیشترین نور را در آسمان ساطع می کند.

بقیه سیارات واقع در منظومه شمسی هم در دایره البروج قابل رصد هستند, عطارد و زهره کمی قبل از طلوع آفتاب یا کمی پس از غروب آفتاب دیده می شوند. مریخ و مشتری و زحل هم در مسیر دایره البروج در حرکتند.

یک شعر عربی می گوید هنگامی که ماه در حالت بدر در نزدیکی ثریا (خوشه پروین که در نزدیکی صورت فلکی ثور قرار گرفته است) قرار بگیرد, نشانه آغاز فصل سرما است. بعقیده شما توجیه نجومی این پدیده چیست؟

نویسنده:

دکتر محمد سمیعی

تنظیم برای تبیان:

ا.م.گمینی