دروس نجوم اسلامی: دستگاه مختصات دایرة البروجی

در مقاله پیشین با مختصات استوایی آشنا شدید. برای تعیین مختصات اجرام سماوی می توان از مختصات دایرة البروجی نیز استفاده کرد. چنانچه می دانید محور چرخش وضعی زمین, روی مدار زمین به دور خورشید, بصورت عمودی قرار نگرفته است. این محور زاویه ای حدود 23 درجه و 27 دقیقه با حالت عمودی خود می سازد. همین زاویه باعث می شود که فصل های مختلف, پدید بیاید. بنابراین ما به عنوان ناظر زمینی چنین می پنداریم که خورشید به جای این که با یک زاویه به طرف ما بتابد, با زاویه میلی بین 23 درجه و 27 دقیقه جنوبی و 23 درجه و 27 دقیقه شمالی در آسمان تغییر مکان می دهد.

از دید ناظر زمینی خورشید در طی مسیر خود بین ستارگان, مداری را طی

می کند که با استوای سماوی زاویه مزبور را تشکیل می دهد (e=23:27). به مدار حرکت خورشید در آسمان دایرة البروج گفته می شود. در آسمان دوازده صورت فلکی مشخص کننده دایره البروج هستند که در حقیقت خورشید در یک سال شمسی از میان هریک از این صور فلکی عبور می کند. این صور فلکی که ابداع اسامی آنها به بیش از 2000 سال قبل می رسد, هرکدام مشخص کننده یک برج(یا به تعبیر امروزی: ماه) از سال شمسی هستند. مثلا هنگامی که خورشید به صورت فلکی حمل وارد می شود, ما در برج حمل که معادل فروردین ماه است, وارد می شویم و وقتی وارد عقرب می شود, ما در آبان ماه قرار گرفته ایم. در ادامه به توضیح بیشتری در مورد دایره البروج خواهیم پرداخت, ذکر این مقدمه در اینجا به خاطر کمک به درک دستگاه مختصات دایره البروجی است.

تفاوت این دستگاه با دستگاه استوایی آن است که به جای ملاک قرار دادن استوای سماوی در کره سماوی, دایره البروج را مبدا قرار می دهیم.

در این دستگاه از دو مشخصه عرض که با حرف لاتین (b) نمایش داده می شود و طول که با (l) نمایش داده می شود, استفاده می کنیم. عرض هر نقطه مبین فاصله زاویه ای آن از دایره البروج است و بین 0 و 90 درجه شمالی (مثبت) و جنوبی (منفی) در حال تغییر است. طول هر نقطه نیز فاصله زاویه ای از اعتدال بهاری است, ولی در اینجا بجای امتداد استوای سماوی از امتداد دایره البروج استفاده می کنیم. مقدار طول بین 0 تا 360 درجه از شرق به طرف غرب اندازه گیری می شود.

چنانچه در تعریف این دستگاه گذشت, عرض خورشید در این دستگاه همواره صفر است (0 = b) و طول آن متناظر با یک سال شمسی از صفر تا 360 درجه تغییر می کند. اول بهار طول دایره البروجی خورشید, صفر است, در اول تابستان 90 درجه و در ابتدای پاییز, 180 درجه و در شروع زمستان 270 درجه می باشد.

اجزای منظومه شمسی شامل سیارات و اقمار آنها نیز با اختلاف کمی در دایره البروج حرکت می کنند. مثلا ماه با عرض دایره البروجی حداکثر 5 درجه شمالی یا جنوبی رصد می شود. بنابراین، این دستگاه مختصات برای مطالعه اجزای منظومه شمسی, دستگاه خوبی است.

نویسنده:

دکتر محمد سمیعی

تنظیم برای تبیان:

ا.م.گمینی