شهرستان دليجان

با توجه به نام ديليگان و گويش مردم آن جا باور بر اين است كه اين شهر و يا شهرك در زمان ساسانيان نيز وجود داشته و از جمله شهرهاي ماد بزرگ بوده است شهر دليجان پس از اسلام گاهي جزو اصفهان و گاهي در قلمرو حاكم قم قرار داشته و تابع منطقه ي جبال و يا عراق عجم بوده است، در زمان صفويان جزء قلمرو و عراق عجم بوده زيرا شاه عباس ايان را به 5 ايالت اصلي تقسيم كرده بود: فارس ، خراسان، آذربايجان، گيلان، مازندران و ايالت عراق عجم، در روزگار قاجاريه ايران به4 ايالت و 23 ولايت تقسيم شده بود كه دليجان جزء ولايت كمره، گلپايگان و محلات قرار داشته در سال 1316 شمسي، دليجان و محلات حزو شهرستان قم، از استان دوم به حساب مي آمده است، در سال 1327 خورشيدي شهرستان محلات با 3 بخش محلات، خمين و دليجان در شمار شهرستان هااستان دوم محسوب مي شدند.
بعدا" بخش دليجان با دهستان هاي اردهال ، نراق، پشتگذر، خورهه نيز از شهرستان قم منتزع و به محلات ملحق شدند، در سال 58 دليجان تابعاستان مركزي به مركزيت اراك در آمد شهر دليجان به علت موقعيت جغرافيايي و ارتباطاتيخود، چون بر سر راه بزرگ تيسفون ، خراسان، ماوراء النهار ( جاده ابريشم ) قرارداشته و هميشه در ارتباط با سه شهر بزرگ همدان، اصفهان ري بوده است و از مراكز عمدهمبادلاتي اقتصادي در سر راه اصلي ايران بشمار مي رفته است. دليجان از گذشته تا كنوناز كانون هاي مبادلاتي اقتصادي ايران بوده و گذشته از آن در منطقه مركز ارتباطي ومحل مبادلات و خريد و فروش كالاي مناطقي نظير: خمين ، گلپايگان ، محلات، جاسب ،نراق ، و اردهال محسوب مي شده است.
اين شهر با اين كه درابتدا شهر بزرگي بودهاست ولي عوامل مهمي باعث ويراني آن شدهاست اين شهر در بستر تاريخ مسيري براي تاخت وتاز آشوريان در راه هجوم اسرهدون، شاه آشوري از همدان به كاشان بوده است. همچنيناين شهر مدت زيادي در برابر حملات مغولان مقاومت كرده ولي بالاخرخ درمقابل آن هامقعور مي گردد حمله افغان ها هم خود باعث مي شود كه عده بسياري دليجان را ترك كردهو شهر دچار ويراني گردد، و همچنين همان طور كه ذكر شده به علت اين كه در منطقهمركزي و در محل به هم پيوستن راههاي بزرگ شهرهايي مانند : ري و اصفهان قرار گرفتهبود و چون حكومتهاي گذشته نسبت به تصر اين مناطق توجه داشته اند هنگام لشگر كشيها،ماندن و گذر سپاهيان مورد ستم و آسيب فراوان قرار مي گرفت واين امر باعث مي شد كهعده اي زادگاه خود را ترك گويند آخرين حمله توسط سركشاني مانند نايبحسين كاشي و رجبلر در سال 35 ه.ق. بوده است. قحطي سال 36 ه.ق. و بيماري عفوني مانند حصبه و وبا همعاملي براي از بين رفتن مردم آن ديار بوده است .