پروين اعتصامي2

تأثير پذير بودن پروين اعتصامي از آيات قرآن و احاديث

پروين که از همان آغاز کودکي به مطالعه ي کتاب هاي ديني و اخلاقي توجه خاصي داشت و به همين دليل مي توان نشانه هايي از تأثير پذير بودن او از آيات قرآن و احاديث نبوي را در سروده هايش مشاهده کرد.براي مثال در شعر سرنوشت پروين از طوطي و جغدي سخن مي گويد که طوطي، جغد را مايه ي دردسر دانسته و از او مي خواهد که از تنهايي و خلوت نشيني دست بردارد:

به جغد گفت شبانگاه طوطي از سر خشم

                                                      که چند بايدت اين گونه زيست سرگردان

چرا ز گوشه ي عزلت، برون نمي آيي

                                                      چه او فتاده که از خلق مي شوي پنهان

کسي به جز تو، نبسته است چشم روشن بين

                                                  کسي به جز تو، نکرده است در خرابه مکان[26] 

طوطي در ادامه ي سخنانش، خود را برتر از جغد مي داند که باعث توجه همگان شده و به شيرين سخني معروف گشته است:

اگر که هم چو من ات ميل برتري باشد

                                                   گه ات به دست نشانند و گاه بر دامان

مرا نگر، چه نکو راي و نغز گفتارم

                                                   تو را ضمير، بدانديش و الکن ست[27] 

جغد در برابر اعتراض طوطي پاسخ مي دهد:

جواب داد که بر خيره، شوم خوانندم

                                                  ز من به کس نرسيده است هيچ گونه زيان

عجب مدار، گرم شوق سير گلشن نيست

                                                  تفاوتي ست ميان من و دگر مرغان[28]

سخناني که پروين آن را از زبان جغد بيا مي دارد، در واقع اشاره اي است به سخن خداوند در سوره ي قمر که مي گويد:

«اِنا کل شيئ خلقناه بقدر، و ما امرنا الا واحده کلمح با لبصر[29]»

پروين منشأي تمام گرفتاري ها و بد بختي هاي انسان را در پيروي از نفس دانسته و انسان ها را از آن بر حذر داشته است:

در مهر نفس، چند نهي طفل روح را

                                                 اين گاهواره راد کش و سفله پرور است

در رزمگاه تيره ي آلودگان نفس

                                                 روشن دل آن که نيکي و پاکي اش مغفر[30]است

داني چه گفت نفس به گمراه تيه خويش[31]

                                                      زين راه بازگرد، گرت راه ديگر است[32]

قرآن نيز انسان ها را از تبعيت نفس منع کرده است:

«و ما ابري  نفسي ان النفس لاماره با سوء الا ما رحم ان ربي غفور و رحيم[33]»

در يکي از سروده هاي پروين، ما شاهد گفت و گوي يک شانه با آئينه هستيم:

وقت سحر به آينه اي گفت شانه اي

                                              کاوخ فلک چه کج رو و گيتي چه تند خوست

ما را زمانه رنجكش و تيره روز کرد

                                              خرم کسي که هم چو تو اش طالعي نکوست هرگز تو بار زحمت مردم نمي کشي

                                              ما شانه مي کشيم به هر جا که تارموست

با آن که ما جفاي بتان بيش تر بريم

                                            مشتاق روي توست هر آن کس که خوب روست[34]

و آينه جواب مي دهد:

گفتا هر آن که عيب کسي در غفا شمرد

                                                 هرچند دل فريبد و رو خوش کند عدوست

در پيش روي خلق به ما جا دهند از آنک

                                                 ما را هر آنچه از بد و نيک ست رو به روست

چون شانه، عيب خلق مکن مو به مو عيان

                                                 در پشت سر نهند کسي را که عيب جوست[35]

خداوند نيز بارها در قرآن مجيد، بندگان خود را از عيب جويي بر حذر داشته است:

«لا يحب الله الجهر با السوء من القول الا من ظلم[36]»

پروين همه ي سر رشته ها ي دستي را به دست قضا مي بيند و گريز از قضا و قدر را براي آدمي کاري غير ممکن مي پندارد:

چو بنگري همه سررشته ها به دست قضاست

                                                         ره گريز، زتقدير آسماني نيست

وديعه اي ست سعادت که رايگان بخشد

                                                         درين معامله، ارزاني و گراني نيست[37]

پروين پيکار با روزگار را کار بي نتيجه اي مي داند و هم چنين از نظر او بهتر است سر به فرمان خداوند بگذاريم و در کار او چون و چرا نياوريم:

تو را بار تقدير بايد کشيد

                                                کسي را رهايي از اين بار نيست

پي کارهايي که گويد برو

                                                تو را با فلک دست پيکار نيست[38]

در قرآن نيز، به امر قضا و قدر و سر نوشت انسان ها اينگونه اشاره دارد:

ما اصاب من مصيبه في الارض و لا في انفسکم الا في کتاب من قبل ان نبراها ان ذلک علي الله يسير[39]

البته پروين با اين وجود اعتقاد دارد که انسان با تدبير و انديشه مي تواند اين قضا و قدر را تغيير دهد و به نفع خود نمايد:

ديده بندي و در افتي به چاه

                                            اين گنه توست، نه حکم قضاست

تا بودت شمع حقيقت به دست

                                           راه تو هر جا که روي روشناست[40]

خداوند نيز بارها در کتاب مقدس خود نقش اراده و انديشه انسان را در تغيير قضا و قدر مؤثر دانسته است:

انا هديناه السبيل اماشاکرا و اما کفور[41]

در سوره ي

در قرآن مجيد، خداوند به امر قضا و قدر و سرنوشت انسان‏ها اين‏گونه اشاره دارد: ما اَصابَ مِنْ مُصيبَةٍ فىِ الْاَرْضِ وَلا فى اَنْفُسِكُمْ اِلاَّ فى كِتابٍ مِنْ قَبْلِ اَنْ نَبْرَاَها اِنَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسيرٌ .(1)

البتّه پروين انسان را مجبور مطلق نمى‏داند كه هرچه از قبل برايش تعيين شده را مى‏بايست بدون چون و چرا بپذيرد و تسليم قضا و قدر باشد. او با اين كه نقش قضا و قدر را در زندگى انسان بسيار مؤثّر مى‏داند، با اين وجود اعتقاد دارد كه انسان با تدبير و انديشه مى‏تواند اين قضا و قدر را تغيير دهد و به نفع خود نمايد:

ديده ببندى و در افتى به چاه

اين گنه توست، نه حكم قضاست

تا بُوَدَت شمع حقيقت به دست

راه تو هرجا كه روى روشناست

»ديوان پروين اعتصامى، صص 326 - 324»

خداوند نيز بارها در كتاب مقدّس خود نقش اراده و انديشه‏ى انسان را در تغيير قضا و قدر مؤثّر دانسته و به آن‏ها اجازه داده است كه در سرنوشت‏شان دخالت و با توجّه به خواسته‏ى خود عمل كنند. خداوند راه درست و باطل را به بندگان خود از طريق پيامبران نشان داده است، حال اين انسان اختيار دارد كه با انجام كار نيك، سرنوشت بد را از خود دور كند و يا برعكس با انجام كار نادرست، سرنوشت بدى را براى خود انتخاب نمايد: اِنّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ اِمّا شاكِراً وَ اِمّا كَفُوراً .(2) در سوره‏ى فُصّلت نيز خداوند دوباره اين مطلب را بيان مى‏دارد و مى‏گويد: مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِه وَ مَنْ اَساءَ فَعَلَيْها وَ ما رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبيد .(3)

پاك شو تا نخورى انده ناپاكى

نيك شو تا ندهندت به بدى كيفر

همه كردار تو از توست چنين تيره

چه كنى شكوه ز ماه و گِله از اختر

»ديوان پروين اعتصامى، ص 375»

يكى از مهم‏ترين و زيباترين شعر پروين، شعر »لطف حق« است كه در آن شاعر از مادر حضرت موسى)ع( سخن به ميان مى‏آورد. وقتى حضرت موسى)ع( به دنيا مى‏آيد، فرعون براساس خوابى كه ديده بود دستور مى‏دهد تا تمام نوزادان پسر را به قتل برسانند. خداوند به مادر حضرت موسى)ع( وحى مى‏كند كه فرزند را به آب نيل بسپارد و به لطف حق اميدوار باشد. پروين در اين شعر به شكل زيبايى نگرانى‏ها و دلتنگى‏هاى مادر موسى)ع( را به تصوير مى‏كشد و خواننده را تحت تأثير قرار مى‏دهد:

مادر موسى چو موسى را به نيل

درفكند از گفته‏ى رَبِّ جليل

خود ز ساحل كرد با حسرت نگاه

گفت كاى فرزند خُرد بى‏گناه

گر فراموشت كند لطف خداى

چون رهى زين كشتى بى‏ناخداى

گر نيارد ايزد پاكت به ياد

آب، خاكت را دهد ناگه به باد

وحى آمد كاين چه فكر باطل است

رهرو ما اينك اندر منزل است

ما گرفتيم آن چه را انداختى

دست حق را ديدى و نشناختى

»ديوان پروين اعتصامى، صص 108 - 107»

پروين »در داستان مادر موسى، تمام احساسات و عواطف مادر را از آيات قرآن الهام مى‏گيرد و به روشنى بيان مى‏كند.«(4) با كمى دقّت و انديشه به راحتى مى‏توان فهميد كه پروين در سرودن شعر »لطف حق« به ميزان زيادى تحت تأثير اين آيه‏ى قرآن قرار گرفته است. آن‏جا كه خداوند مى‏فرمايد: وَاَوْحَيْنا اِلى اُمِّ مُوسى اَنْ اَرْضِعيهِ فَاِذا خِفْتِ عَلَيْهِ فَاَلْقيهِ فِى الْيَمِّ وَلا تَخافى وَلا تَحْزَنى اِنَّا رادُّوهُ اِلَيْكِ وَجاعِلوُهُ مِنَ الْمُرْسَلينَ .(5)

همان‏گونه كه قبلاً گفته شد پروين بارها قرآن مجيد را خوانده بود و از مضامين و محتواى سرشار آن به شكل زيبايى در سروده‏هايش استفاده مى‏كرد. به غير از آن، كتاب‏ها و سخنان بزرگان دين و امامان معصوم نيز مورد توجّه اين شاعر بزرگ قرار گرفته بود و او با ظرافت خاص و با حسّاسيت بى‏نظيرى سعى كرده بود كه در جاى جاى سروده‏هايش از آن سخنان استفاده كند و كلامش را با گوهرهاى ناب آن سخنان بيارايد. در اين‏جا سعى خواهد شد به تعدادى از سخنان بزرگان دين و امامان معصوم كه پروين از آن در اشعارش بهره گرفته است، اشاره شود.

پيامبر بزرگ اسلام، حضرت محمّد)ص( هميشه به مسلمانان سفارش مى‏كرد كه در گفتارشان دقّت كنند و اگر قادر به انجام آن سخن نيستند، آن‏را بيان نكنند. از نظر ايشان گفتار بدون عمل سرمنشاى بسيارى از بدى‏هاست: لا خَيْرَ فىِ قَوْلٍ اِلاَّ مَعَ الْفِعْل(6)؛ در گفتارى كه عمل به همراه آن نباشد هيچ خيرى وجود ندارد.

در شعر »درخت بى‏بر« پروين از درخت سپيدارى سخن مى‏گويد كه با وجود قامت بلندش، هيچ ميوه و حاصلى ندارد و به درد هيچ‏كس نمى‏خورد. تا اين‏كه روزى توسّط تبرى قطعه قطعه شده و شاخه‏هايش طعمه‏ى آتش مى‏گردد. سپيدار از اين بخت بد خود لب به گِله مى‏گشايد و از سوختن و نابود شدنش مى‏نالد. شعله كه آه و ناله‏ى سپيدار را مى‏شنود، در جوابش مى‏گويد:

خنديد بَرو شعله كه: از دست كه نالى

ناچيزى تو كرد بدين‏گونه تو را خوار

آن شاخ كه سر بركشد و ميوه نيارد

فرجام به جز سوختن‏اش نيست سزاوار

از گفته‏ى ناكرده‏ى بيهوده چه حاصل؟

كردار نكو كن كه نه سودى‏ست زگفتار

آسان گذرد گر شب و روز و مه و سال‏ات

روز عمل و مزد، بُوَد كار تو دشوار

»ديوان پروين اعتصامى، صص 257 - 256»

گويا پروين دقيقاً سخن زيباى پيامبر)ص( را به شعر در آورده و در انجام اين كار ظرافت خاصّى به خرج داده است. علّت اين موفّقيت شايد به خاطر آن است كه پروين خود به تمام اين معيارها و ارزش‏هاى اخلاقى پايبند بوده و سعى كرده است كه موبه‏مو آن‏ها را در زندگى خود به كار گيرد و عالِم بى‏عمل نباشد.

از سودى ديگر حضرت محمّد)ص( هميشه دنيا را مزرعه‏اى براى آخرت مى‏دانست و از انسان ها مى‏خواست تا مى‏توانند كار نيك انجام دهند تا در فرداى قيامت در برابر خداوند شرمسار نگردند: فَانِّى لَسْتُ أُحِبُّها وَ أُحِبُّ الْاخِرَةَ، فَانَّما هِىَ دارُ الْمعاد(7)؛ من دنيا را دوست نمى‏دارم و آخرت را دوست دارم، جز اين نيست كه آن‏جا سراى بازگشت است.

پروين با توجّه به سخن پيامبر، انسان‏ها را از دل بستن به اين دنياى محدود و زودگذر بر حذر مى‏دارد و مى‏گويد كه جهان ديگرى در انتظار ماست. جهانى بزرگ‏تر و ديدنى‏تر از اين جهان؛ بنابراين نبايد بى‏جهت تمام قوا و توان‏مان را صرف مال‏اندوزى و كارهاى بيهوده كنيم:

يكى پرسيد از سقراط كز مردن چه خواندستى

بگفت اى بى‏خبر مرگ از چه نامى زندگانى را

اگر زين خاكدان پست روزى برپرى بينى

كه گردون‏ها و گيتى‏هاست ملك آن جهانى را

هزاران دانه افشانديم و يك گُل زان ميان نشكفت

به شورستان تبه كرديم رنج باغبانى را

زتيغ حرص جان هر لحظه‏اى صدبار مى‏ميرد

تو علّت گشته‏اى اين مرگ هاى ناگهانى را

»ديوان پروين اعتصامى، صص 316 - 314»

امام على)ع( در مورد دانش و فراگيرى آن در نهج‏البلاغه مى‏گويد: كُلُّ وِعاءٍ يَضيقُ بِما جُعِلَ فِيهِ اِلاَّ وِعاءَ العِلْم فَاِنَّهُ يَتَّسِعُ به(8)؛ هر ظرفى تنگ مى‏گردد و پر مى‏شود به آن‏چه درون آن مى‏گذارند، مگر ظرف علم و دانش )سينه و دل( كه چون علم در آن راه يافت، فراخ مى‏گردد و گنجايش دارد براى پذيرفتن علم ديگر.

توجّه به علم و دانش در سروده‏هاى پروين بارها بيان شده است و ارزش و برترى انسان‏ها از نگاه اين شاعر در ميزان آگاهى هركس در مورد هستى و جهان آفرينش مى‏باشد:

علم سرمايه‏ى هستى است، نه گنج زر و مال

روح بايد كه از اين راه توانگر گردد

گر كه كار آگهى، از بهر دلى كار كن

تا كه كار دل تو نيز ميسّر گردد

هركه شاگردى سوادگر گيتى نكند

هرگز آگاه نه از نفع و نه از ضرر گردد

»ديوان پروين اعتصامى، صص 236 - 234»

نيكى كردن و دست ناتوانان را گرفتن مطلبى است كه پروين هر از گاهى در ديوان اشعارش به آن اشاره نموده و سعى كرده با هنر شاعرى خود اين صفت پسنديده را به ديگران بياموزد و آن‏ها را تشويق به اين عمل كند:

بپرس از ناتوانان تا توانى

بترس از روزگار ناتوانى

زِمهر، آموز رسم تابناكى

كه بخشد نور بر آبى و خاكى

نكوكار آن كه همراهى روا داشت

نوايى داد تا برگ و نوا داشت

»ديوان پروين اعتصامى، ص 157»

در نهج‏البلاغه نيز انجام اين كار پسنديده بارها توسّط امام على)ع( سفارش شده است و آن مرد بزرگ تأكيد داشته كه اگر از سوى شخصى كه به او نيكى كرده‏اى، قدردانى انجام نگرفت، نگران نباش كه خداوند پاداش آن عمل نيك تو را خواهد داد: لا يُزْهِدَنَّكَ فِى الْمَعْروُفِ مَن لاَّ يَشْكُرُهُ لَكَ فَقَدْ يَشْكُرُكَ عَلَيْهِ مَن لاَّ يَسْتَمْتِعُ بِشَى‏ءٍ مِنْهُ، وَقَدْ تُدْرِكُ مِن شُكْرِ الشَّاكِرِ أَكْثَرَ مِمَّا أَضاعَ الِكافرٌ، وللَّه يُحِبُّ الُْمحسِنين(9)؛ اگر به كسى نيكى كردى و آن شخص در برابر نيكى تو سپاسگزارى نكرد، دست از احسان نكش. زيرا خداوند پاداش آن نيكى‏ات را خواهد داد و پاداش خداوند به مراتب بهتر از سپاس آن انسانى است كه تو به او نيكى كرده‏اى و خداوند نيكوكاران را دوست دارد.

در شعر »گوهر و سنگ« ما شاهد گفت‏وگوى سنگ با گوهر هستيم. سنگ به گوهر مى‏گويد: چرا تو اين‏قدر زيبا و مورد پسند همگان هستى. در حالى كه من سنگى بى‏ارزش بوده و هيچ‏كس به من توجّهى نمى‏كند. من همانند تو سال‏هاى سال در معدن ماندم. امّا تو اكنون به خاطر درخشندگى‏ات بر تاج پادشاهان قرار مى‏گيرى و من در زير پاى رهگذران افتاده‏ام و آن‏ها مرا به اين طرف و آن طرف پرت مى‏كنند:

شنيدستم كه اندر معدنى تنگ

سخن گفتند با هم گوهر و سنگ

چنين پرسيد سنگ از لعل رخشان

كه از تاب كه شد چهرت فروزان

به معدن من بسى امّيد راندم

تو گر صد سال، من صد قرن ماندم

مرا از تابش هر روزه بگداخت

تو را آخر متاع گوهرى ساخت

اگر عدل است كار چرخ گردان

چرا من سنگم و تو لعل رخشان

»ديوان پروين اعتصامى، ص 102»

گوهر در پاسخ سنگ آهسته مى‏گويد: درست است! من بيش‏تر از تو مورد توجّه ديگران قرار مى‏گيرم. زيرا صبر و تحمّل‏ام بيش‏تر از تو بود و مدّت زيادترى در زير نور خورشيد قرار گرفتم و تابش سوزناك‏اش را تحمّل كردم. اگر مى‏بينى كه رنگ صورتم سرخ است، به اين دليل مى‏باشد كه در دل سنگ خون جگرها خوردم و در سختى‏ها استوار ماندم و لب به اعتراض نگشودم:

به نرمى گفت او را گوهر ناب

جوابى خوب‏تر از دُرِّ خوشاب(10)

كزان معنى مرا گرم است بازار

كه ديدم گرمى خورشيد بسيار

از آن ره، بخت با من كرد يارى

كه در سختى نمودم استوارى

»ديوان پروين اعتصامى، ص 103»

صبر و شكيبايى از نگاه امام على)ع( نيز همواره مورد ستايش قرار گرفته و كليد سعادت بشرى دانسته شده است: لا يَعْدَمُ الصَّبُورُ الظَّفَرَ وَاِن طالَ بِهِ الزَّمانُ(11)؛ پيروزى از شكيبايى و بُردبارى جدا نخواهد شد، هرچند روزگار با او سر ناسازگارى داشته باشد.

در پايان اين مبحث، اشاره‏اى داريم به سخن امام حسين)ع( در مورد راستى كه مى‏گويد: الصدق عز والكذب عجز(12)، راستى عزّت است و دروغ نشانه‏ى ناتوانى است. اگر ديوان پروين را به دقّت خوانده باشيم، بارها با اين مضمون روبه‏رو خواهيم شد و تأثير كلامش را از سخن امام حسين)ع( به راحتى درك خواهيم كرد. در بيت زير پروين به زيبايى و صراحت راستى را مورد ستايش خويش قرار مى‏دهد و هيچ چيزى را بهتر از آن نمى‏داند:

متاع راستى پيش آر و كالاى نكوكارى

من از هر كار بهتر ديدم اين بازارگانى را