زندگينامه نـظــامـي گنــجــوي

حکيم الياس بن يوسف بن زکي بن مؤيد نظامي گنجوي،از استادان بزرگ سخن و از ارکان شعر فارسي است. تولد وي در شهر گنجه مي باشد که سال 530 هجري قمري در حوالي آذربايجان بوده در آن عصر آذربايجان و حوالي آن مرکز حکومت سلاجقه هاي مختلف بود، به خصوص اتابکان آذربايجان و موصل همچنين شروانشاهان، در آن اوان شهرت داشتند و بادولت سلجوقي وابسته بودند نظامي قسمت بزرگ عمر خود را در وطن خود گنجه صرف کرد و در همان جا به کسب علوم و فنون علم پرداخت و تنها يک سفر کوتاه به دعوت قزل ارسلان به يکي از شهرهاي نزديک گنجه کرد و در مجلس آن پادشاه با نهايت احترام و اکرام پذيرفته شد. نظامي هيچ گاه در مدح مبالغه ننمود و براي جلب نظر حکمرانان، شعر نساخت و به خصوص در اواخر عمر گوشه گير و آزاده زيست و گردن در پيشگاه امرا فرود نياورد.

نظامي غير از ديواني که عدد ابيات آن را دولت شاه بيست هزار بيت نوشته و اکنون فقط مقداري از آن در دست است پنج مثنوي مشهور به نام پنج گنج دارد که آنها عادة خمسه نظامي مي گويند.

مثنوي اول از پنج گنج مخزن الاسرار است در بحر سريع که به نام فخرالدين بهرامشاه بن داود پادشاه ارزنگان در حدود 570 هجري ساخته شده و اين معني از بيت زير که خظاب به حضرت ختمي مرتبت مي باشد مستفاد مي شود:

پانصد وهفتاد بس ايام خواب روز بلاند است به مجلس شتاب

1- اين مثنوي نخستين منظومه ي شاعر است، و چنانکه بيش از اين اشاره کرده ايم اندکي بيش از 40 سالگي شاعر نگاشته شده، از مهمترين مثنوي هاي فارسي بر مواعظ و حکم در بيست مقاله.

2- مثنوي دوم منظومه خسرو شيرين است و بحر هزج مسدّس که نظامي آن را به سال 576 به پايان برده و گفته است:

گذشته پانصد و هفتاد و شش سال نزد بر خط خوبان کس چنين فال

که 6500 بيت دارد.

اين منظومه در عشق بازي خسرو پرويز با شيرين ساخته و به اتابک شمس الدين محمد جهان پهلوان بن ايلد گز (568-581) تقديم شد.

3- مثنوي سوم منظومه ي ليلي و مجنون است که نظامي آن را در سال 584 هجري به نام شروانشاه

ابوالمظفراخستان بن منوچهر ساخته و بعد ها نيز در آن تجديد نظرهايي کرده که 4500 بيت دارد.

4- مثنوي ديگر بهرامنامه يا هفت پيکر يا هفت گنيد است که شاعر به سال 593 به نام علا الدين کرپ ارسلان پادشاه مراغه ساخته و به وي تقديم کرده که 5000 بيت دارد.

5- پنجمين مثنوي از پنج گنج، اسکندر نامه است اين کتاب شامل 2 قسمت است که نظامي قسمت نخستين را شرفنامه و دومين را اقبال نامه ناميده است از اشارات تاريخي مختلف که در اين کتاب آمده چنين بر مي آيد که شاعر آن را به چند تن از امراي محلي آذربايجان و اطراف آن تقديم نموده.

نظامي غير از پنج گنج ديوان و قصايد و غزلياتي هم داشت.

نظامي در سال 624 در گذشته و ديار فاني را وداع گفته، مدفن نظامي در گنجه تا اواسط عهد قاجاري باقي بود اما بعد از آن رو به ويراني نهاد تا باز به وسيله ي محلي آذربايجان شوروي مرمت شد