تمثیل: «ای خداوندی که گر روی تو اعمی بنگرد// از فروغ روی تو بیناتر از زرقا شود.» قطران تبریزی
شرح: «زرقاء نام زنی از عرب است که از مسافتی بعید می‌دیده‌است.» امثال و حکم - دهخدا
أبصر من غراب
ترجمه: «دوربین‌تر از کلاغ.»
أبطأ من سلحفاة
ترجمه: «کندتر از لاکپشت»
أبعد من الثریا
ترجمه: «دورتر از ثریا»
اَبقض‌الاَشیا عندی‌الطلاق
مترادف: «تو برای وصل کردن آمدی// نی برای فصل کردن آمدی» جلال‌الدین محمد بلخی
مشابه: «بود سوزن به‌از تیغ برنده// که این دوزنده آمد آن درنده»
أبکى من یتیم
ترجمه: «گریان تر از یتیم»
أبلغ من قس بن ساعدة
أبیع من إخوة یوسف
أتب من أبی لهب
أتبع من الظل
اتق شَر مِن اَحسنت اِلیه
ترجمه: «از زیان و آسیب آن‌که بدو نیکویی کرده‌ای پرهیز کن.» امثال و حکم - دهخدا
تمثیل: «گفت حق است این ولی ای سیبویه// اتق شر من احسنت الیه» جلال‌الدین محمد بلخی
مشابه: «سزای نیکی بدی است.»
مشابه: «با هرکه دوستی خود اظهار می‌کنم// خوابیده‌دشمنی است که بیدار می‌کنم»
اتقوا فِراسَة‌المؤمِن
ترجمه: «بپرهیزید از تیزمغزی مؤمنان» امثال و حکم - دهخدا
تمثل: «تو اگر مؤمنی فراست کو// ور شدی مؤتمن حراست کو// فال مؤمن فراست نظر است// وین زتقویم و زیج ما بدر است// مؤمن از رنگ چهره برخواند// هرچه دانا زدفترش داند// دل مؤمن بسان آینه است// همه نقشی در آن معاینه است» اوحدی
اتقوا مِن غَضَب الحَلیم
ترجمه: «از خشم بردباران پرهیز کنید.»
مترادف: «از آن مترس که های و هو دارد// از آن بترس که سر بتو دارد»
ترجمه: «از بهتان‌گاه‌ها اجتناب ورزید» امثال و حکم - دهخدا
مترادف: «جایی منشین که چون نهی پای// تهمت‌زده خیزی از چنان جای// صوفی که رود به‌مجلس می// وقتی بچکد پیاله بر وی// چون شهره شود عروس معصوم// پاکی و پلیدیش چه‌معلوم» امیر خسرو
مترادف: «چو من خلوت‌نشین باشم تو مخمور// زتهمت، رأی مردم که شود دور» نظامی
اتَّکَلْنا منه على خُصٍّ
الاتحاد قوة
اترک الشر یترکک
اتسع الخرق على الراقع
اتق الأحمق أن تصحبه إنما الأحمق کالثوب الخلق کلما رقعت منه جانبا صفقته الریح وهنا فانخرق
أثبت من الوشم
أثقل من جبل
أجبن من نعامة
اجتنب مصاحبة الکذاب فإن اضطررت إلیه فلا تُصَدِّقْهُ
اجع کَلبَک یتعبک
ترجمه: «سگ خویش گرسنه دار تا از دنبال تو آید» امثال و حکم - دهخدا
مشابه: «اسب فربه شود، شود سرکش» سنائی
تمثل: «آلت اِشکار جز سگ را مدان// کمترک انداز سگ را استخوان// زان‌که سگ چون سیر شد سرکش شود// کی سوی صید و شکاری خوش رود» جلال‌الدین محمد بلخی
احذر عدوک مرة وصدیقک ألف مرة فإن انقلب الصدیق فهو أعلم بالمضرة
احذر مباسطة‌الملوک
ترجمه: «از بساط پادشاهان دوری کن»
مترادف: «از صحبت پادشه بپرهیز// چون پنبهٔ نرم زآتش تیز» نظامی
أحذر من غراب
ترجمه: «ترسنده‌تر از کلاغ» امثال و حکم - دهخدا
تمثل: «بودم حذور همچو غرابی برای آنک// همچون غراب جای گرفتم در این خراب» مسعود سعد سلمان
احذروا من لا یرجى خیره ولا یؤمن شره
أحر من الجمر
إحراق طیبا
أحرس من کلب
أحرص من نملة
أحزن من الخنساء على صخر
اَحسَن‌الشعر، یا اعذب‌الشعر اکذبه
ترجمه: «شعر هرچه به‌دروغ نزدیک‌تر زیباتر»
تمثل: «در شعر مپیچ و در فن او// چون اکذب اوست احسن او» نظامی
أَحْسِنْ إلی الناس تستعبد قلوبهم
اُحْسِن اٍلی مِن اساء
ترجمه: «با آن‌که بدی کرده نکویی میکن» امثال و حکم - دهخدا
مشابه: «بَدان‌را نیک دارید ای عزیزان// که خوبان خود عزیز و نیک‌روزند» سعدی
تمثل: «بدی را بدی سهل باشد جزا// اگر مردی احسن الی من اسا» سعدی
أحضر الناس جوابا من لم یغضب
احفر بئرا وَطُمَّ بئرا ولا تُعَطِّلْ أجیرا
احفظ قرشک الأبیض لیومک الأسود
أحکم من لقمان
أحمد البلاغة الصمت حین لا یَحْسُنُ الکلام
احمق من هبنقه
ترجمه: «احمق‌تر از هبنقه»
شرح: هبنقه از حمقای مشهور عرب است که وقتی گردن‌بندی به‌خود آویخت. پرسیدند: این تورا به‌چه‌کار است؟ گفت: تا با دیگران عوض نشوم.»
أحن من الأم على أولادها
آخ الأْکْفاءَ وداه الأعداءأخوک من صَدَقک لا من صدّقک
أخاک أخاک إن مَنْ لا أخا له کَساعٍ إلى الهیجا بغیر سلاح
اختر أهون الشرین
اختلط حابلهم بنابلهم
آخر الحیاة الموت
آخر العنقود
اخطب لابنتک ولا تخطب لابنک
أَخْفَقَ حالب التیس
أخوک من صدقک النصیحة
ترجمه: «برادر تو آن‌کس باشد که تورا پند دهد»
مترادف: «برادر تو آن‌کس باشد که عیب تو از تو نپوشد» امثال و حکم - دهخدا
أخون من ذئب
ادب‌النفس خیر من ادب‌الدرس
ترجمه: «ادبی که در نهاد مرد باشد نیکوتر از ادبی است که از راه درس‌خواندن کسب شود.»
مشابه: «بربسته دگر باشد و بررسته دگر»
تمثل: «ملک بربسته چنان باشد ضعیف// ملک بررسته چنان باشد شریف» جلال‌الدین محمد بلخی
معنی: فطری و طبیعی از مصنوعی بهتر است.
ادخلوالبیوت من ابوابها
ترجمه: «از در خانه‌ها وارد منازل شوید»
مشابه: «کار را از راه درست انجام دهید»
تمثل: «گر همی جویید دُر بی‌بها// ادخلوالابیات من ابوابها» جلال‌الدین محمد بلخی
معنی: هرکاری را باید از راه و طریق مخصوص به‌خود آغاز نمود.
أَدّى قدراً مستعیرها
أدنى من حبل الورید
إذا أتاک أحد الخصمین وقد فُقِئَتْ عینه فلا تقض له حتى یأتیک خصمه .فلعله قد فُقِئَتْ عیناه
إذا أردت أن تطاع فأمر بما یستطاع
إذا الشعب یوما أراد الحیاة فلا بد أن یستجیب القدر
إذا المرء لم یدنس من اللؤم عرضه فکل رداء یرتدیه جمیل
إذا أنت أکرمت الکریم ملکته وإن أنت أکرمت اللئیم تمردا
إذا أنت لم تشرب مرارا على القذى ظمئت وأی الناس تصفو مشاربه
إذا بلغ الرأی المشورة فاستعن بحزم ناصح أو نصیحة حازم
إذا تخاصم اللصان ظهر المسروق
إذا تفرقت الغنم قادتها العنز الجرباء
إذا تکلمت بالکلمة ملکتک وإذا لم تتکلم بها ملکتها
إذا تم العقل نقص الکلام
إذا تمنیت فاستکثر
إذا تولى عقداً أحکمه
إذا جاء الحین حارت العین
إذا حان القضاء ضاق الفضاء
إذا حضر الماء بطل التیمم
إذا دببت على المنسأة من هرم فقد تباعد عنک اللهو والغزل
إذا ذکرت الذئب فأعد له العصا
إذا ذکرت الذئب فخذ الحذر
إذاذل مولى فهو ذلیل
إذا رأیت نیوب اللیث بارزة فلا تظنن أن اللیث یبتسم
إذازل العالِمُ زل بزلته العالَمٌ
ترجمه: «پای‌لغز دانشمندان پای‌لغز جهان است» امثال و حکم - دهخدا
مشابه: «هرچه بگندد نمکش می زنند// وای به‌وقتی که بگندد نمک»
إذا ساء فعل المرء ساءت ظنونه
ترجمه: «تبه‌کاران بدگمان باشند» امثال و حکم - دهخدا
إذا سأل ألحف وإن سئل سوّف
إذا سلمت من الأسد فلا تطمع فی صیده
إذا سمعت الرجل یقول فیک من الخیر ما لیس فیک فلا تأمن أن یقول فیک من الشر ما لیس فیک
إذا صدأ الرأی أصقلته المشورة
إذا صُنْتَ المودة کان باطنها أحسن من ظاهرها
إذا ضربت فأوجع فإن الملامة واحدة
إذا ظلمت من دونک فلا تأمن عقاب من فوقک
إذا عُرِفَ السبب بطل العجب
إذا غامَرْتَ فی شرف مروم فلا تقنع بما دون النجوم
إذا فرغ الفؤاد ذهب الرقاد
إذا قصرت یدک عن المکافأة فلیصل لسانک بالشکر
إذا قل ماء الوجه قل حیاؤه (ولا خیر فی وجه إذا قل ماؤه)
إذا کان الصبر مُرًّا فعاقبته حلوة
إذا کان الکلام من فضة فالسکوت من ذهب
إذا کنت تدری فتلک مصیبة وإن کنت لا تدری فالمصیبة أعظم
إذا کنت ذا رأی فکن ذا عزیمة
إذا کنتَ ذا رأىٍ فکن ذا مشورة فإن فساد الرأی أن تترددا
إذا کنت سنداناً فاصبر وإذا کنت مطرقة فأوجع
إذا کنت فی کل الأمور معاتبا صدیقک لم تلق الذی لا تعاتبه
إذا لم یکن إلا الأَسِنَّةُ مرکبا فلا رأی للمضطر إلا رکوبها
إذا لم ینفعک البازی فانتف ریشه
إذا نُصِرَ الرأی بطل الهوى
إذا هَبَّتْ ریاحک فاغتنمها
اذالم تستحی فأفعل ما تشاء
أذل البخل أعناق الرجال
أراق ماء وجهه
أرخص من التمر فی البصرة
أرسل حکیما ولا توصه
مترادف: «حکیم را به‌وصیت‌کردن حاجت نیست» قرة‌العین
أرفع من السماء
أرق من النسیم
أرى کل إنسان یرى عیب غیره ویعمى عن العیب الذی هو فیه
أریق من ماء شبابه
ازرع کل یوم تأکل
أزهى من طاووس
أساء سمعا فأساء إجابة
أسبق من الأجل
أسبق من الأفکار
استر عورة أخیک لما یعلمه فیک
استقبال الموت خیر من استدباره
استندت إلى خصٍ مائلٍ
استنوق الجمل
أسد علیَّ وفی الحروب نعامة
أسرع من البرق
أسرع من الریح
أسرع من الطرف
أسرع من سهم
أسقط فی یده
أسمع جعجعة ولا أرى طحنا
الإشارات تُغْنی اللبیب عن العبارات
أشأم من البسوس
أشأم من طویس
ترجمه: «بدشگون‌تر از طویس»
تمثل: «بلی شوم‌تر از طویسی که فعلت// همی رخنه در حکم فرقان نماید» ادیب پیشاوری
شرح: «طویس نام مخنثی از عرب است که به‌شومی و نافرخندگی مشهور بوده و او خود می‌گفته‌است، ای مردمان مدینه تا من زنده باشم خروج دجال و دابه را چشم دارید و چون بمیرم دل آسوده کنید... ساعتی که مادر مرا بزاد پیامبر خدای از جهان بشد و گاهی که از شیر بازگرفت ابی‌بکر فرمان یافت. و بدان روز که به حد مردان رسیدم عمر را بکشتند. و در شب کدخدایی من عثمان به قتل رسید.» امثال و حکم - دهخدا
اشتدی یا أزمة تنفرجی
أشجع من دیک
أشجى من حمامة
أشد الجهاد مجاهدة الغیظ
أشد الفاقة عدم العقل
اشکر من أَنْعَمَ علیک وأَنْعِمْ على من شکرک
أشم من نعامة
أشهر من النار على الْعَلَمِ
اصبر تنل
اصبر قلیلا فبعد العسر تیسیر وکل أمر له وقت وتدبیر
اصبر لکل مُصِیبةٍ وتجلًّدِ واعلم بأن الدهر غیر مُخَلَّدِ
أصبر من حمار
أصحاب العقول فی نعیم
أصحابی کالنجوم بأیهم اقتدیتم اهتدیتم
أصفى من الدمعة
إصلاح الموجود خیر من انتظار المفقود
أصنع من دود القز
اضحک یضحک العالم معک وابک تبک وحدک
اِضْرِبْ ما دام الحدید حامیاً
أضعت شاة جعلت الذئب حارسها أما علمت بأن الذئب حراس
أضیع من قمر الشتاء
أضیق‌الأمر أدناه الی‌الفرج
ترجمه: «هرچند کار تنگ‌تر به‌‌گشایش نزدیک‌تر»
مترادف: «تا پریشان نشود کار به‌سامان نشود»
مشابه: «کی شود بستان و کشت و برگ و بر// تا نگردد نظم آن زیر و زبر» جلال‌الدین محمد بلخی
مشابه: «نروید هیچ تخمی تا نگندد// نه‌کاری برگشاید تا نبندد» نظامی
أضیق من ثقب الإبرة
اطلب تظفر
اطلب من العلوم علماً ینفعک ینفی الأذى والعیب ثم یرفعک
اطلبوا العلم من المهد إلى‌اللحد
مترادف فارسی: «زگهواره تا گور دانش بجوی»
اطلبوا العلم ولو بالصین
ترجمه: «دانش را اگرچند در چین باشد بجویید»
اقتباس: «در پی علم دین بباید رفت// اگرت تا به چین بباید رفت» اوحدی
تمثیل: «هست آن پر در نگارستان چین// اطلبوا العلم ولو بالصین ببین» عطار نیشابوری
