راهکار «مهار نفس» در کلام امام علی(ع)

امام علی(ع) می فرمایند: «انسان بايد نفس سركش را با لگام تقوا مهار كند و افسار آن را در اختيار گيرد و به وسيله اين لگام او را از معصيت خدا باز دارد و با اين زمام به سوى اطاعت فرمان حق رهبرى كند»، ایشان در حديثى «قناعت» را عامل اصلاح نفس مى شمرد و در جاى ديگر سخت گرفتن بر نفس را وسيله مهار او مى شمرد و مى فرمايد: «هنگامى كه نفس بر تو سخت گيرد تو هم [در خواسته هایش] بر او سخت بگير تا رام تو شود».

امام علی(ع) در خطبه 327 نهج البلاغه می فرماید: (انسان بايد نفس سركش را با لگام [تقوا] مهار كند و افسار آن را در اختيار گيرد و به وسيله اين لگام او را از معصيت خدا باز دارد و با اين زمام به سوى اطاعت فرمان حق رهبرى كند)؛ «امْرُؤٌ أَلْجَمَ نَفْسَهُ بِلِجَامِهَا، وَ زَمَّهَا بِزِمَامِهَا، فَأَمْسَكَهَا بِلِجَامِهَا عَنْ مَعَاصِي اللَّهِ، وَ قَادَهَا بِزِمَامِهَا إِلَى طَاعَةِ اللَّهِ».
امام(عليه السلام) در این جملات، نفس انسانى را به مركب سركشى تشبيه كرده كه اگر لجام مناسبى نداشته باشد انسان را به پرتگاه هاى گناه مى كشاند و از مسير طاعت منحرف مى كند. معمولاً براى مهار كردن مركبهاى سركش از دو وسيله استفاده مى شود: يكى «لجام» كه طناب يا فلزى است كه در دهان حيوان گذارده مى شود و با طنابى بسته شده و در دست كسى كه سوار مركب است قرار مى گيرد و «زمام» آن ريسمانى است كه از سوراخى كه در بينى حيوان است مى گذرانند و به وسيله طنابى به دست سواركار مى دهند و از آنجايى كه هم دهان حيوان و هم بينى حيوان جاى حساسى است، با كشيدن اين مهار مى توان حيوان را از حركت باز داشت و با كشيدن به يك سو مى توان آن را به همان سو هدايت كرد.
تعبير به «لجامها» و «زمامها» اشاره به اين است كه بايد لجام و زمام مناسبى در خور نفس سركش تهيه شود كه هم بتوان به وسيله آن او را از گناهان باز داشت و هم به سوى طاعت پروردگار هدايت نمود. بسيارند كسانى كه نفس خود را به لجام و زمام نامناسب و سستى مهار مى كنند و به هنگام هيجان شهوات اين مهار از دست مى رود و آلوده انواع گناهان مى شوند. امّا با چه وسيله اى مى توان نفس را مهار زد؟ در سخنان ديگرى كه از امام(عليه السلام) در غررالحكم و بحارالانوار نقل شده، پاسخ اين سخن را مى توان يافت. در حديثى، امام «قناعت» را عامل اصلاح نفس مى شمرد و مى فرمايد: «اَعْوَنُ شَىْء عَلى صَلاحِ النَّفْسِ الْقَناعَةُ».(1) در جاى ديگر سخت گرفتن بر نفس را وسيله مهار او مى شمرد و مى فرمايد: «إذا صَعِبَتْ عَلَيْكَ نَفْسُكَ فَاصْعَبْ لَها تَذِلُّ لَكَ»(2)؛ (هنگامى كه نفس بر تو سخت گيرد تو هم [در طعام و استراحت و...] بر او سخت بگير تا رام تو شود».(3)

(1). غرر الحكم و درر الكلم‏، تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق / مصحح: رجائى، سيد مهدى‏، دار الكتاب الإسلامي‏، قم،‏ 1410 ق‏، چاپ دوم‏، ص 204، ح 367.

(2). همان، ص 288، ح 133.

(3). پيام امام امير المومنين(عليه السلام)‏، مكارم شيرازى، ناصر، تهيه و تنظيم: جمعى از فضلاء، دار الكتب الاسلاميه‏، تهران‏، 1386 ش‏، چاپ اول‏، ج 8، ص 571.