سیر تاریخی سوگواری محرم در ایران
یک شنبه 16 مرداد 1401 1:18 AM
وب‌گردیوبگردی
نظر دادن
اشتراک گذاری
دانلود PDF
به گزارش گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران جوان، عزاداری بر سید و سالار شهیدان و اصحاب باوفایش از جمله موضوعاتی است که نسل به نسل تا امروز امتداد یافته و تاریخچه پرباری را به خود دیده است. از روزگاری که در عهد صفویه عزاداری بر امام حسین (ع) جان تازه‌ای گرفت و پربار شد تا آن روزهای تاریک عهد رضاخانی که عزاداری و روضه خوانی را ممنوع اعلام شد.
قصد داریم در این گزارش نگاهی بر تاریخچه عزاداری امام حسین علیه السلام و یاران باوفایش در طی تاریخ داشته باشیم، تا اگر مشتاقان حضرتش در این روزها به سر و سینه می‌زنند و اشک می‌ریزند بر چگونگی انتقال بین نسلی این آئین آگاه باشند.
بیشتربخوانید
ایرانیان از دیرباز توجه ویژه‌ای به خاندان عصمت و طهارت داشته‌اند و علاقه آنها به این خانواده مربوط به صدر اسلام می‌شود. همانطور که در سریال مختارنامه به درستی به تصویر کشیده شده است، ایرانیان از یاران راستین قیام مختار بوده‌اند.
قبیله بنی حمرا اولین ایرانیان عزادار سیدالشهدا
شاید بتوان قبیله بنی حمراء از قبایل ایرانی تبار شیعی کوفه را نخستین کسانی نامید که پس از واقعه کربلا، آشکارا مجالس عزاداری عاشورا به پا کردند و برای خون خواهی سید الشهداء به مختار پیوستند.
آنها را بالغ بر بیست هزار جنگجو گفته‌اند، تا جایی که بیشتر سپاه مختار را تشکیل می‌دادند و مسجدی نیز در کوفه به نام آنها موجود بوده است. از بنی حمرا که بگذریم شاید ورود امام رضا علیه السلام به ایران را بتوان نقطه عطفی برای عرض ارادت ایرانیان به خاندان اهل بیت و البته عزاداری بر امام حسین علیه السلام دانست.
در ایران چه کسانی برای نخستین بار به عزاداری امام حسین (ع) پرداختند؟
قدرت گرفتن شیعه در سایه آل بویه و علنی شدن عزاداری
آل بویه را می‌توان نخستین کسانی دانست که سنت عزاداری بر امام حسین علیه السلام در ری را پایه گذاری کردند. آنها خاندانی شیعی از اهالی منطقه دیلم در شمال ایران بودند. تا پیش از قدرت گرفتن آل بویه هیچگاه شیعیان تا این حد قدرت سیاسی نداشتند و شاید علنی شدن عزاداری بر امام حسین علیه السلام را بتوان مرهون همین قدرت سیاسی دانست.
اولین دسته‌های عزاداری که به طور رسمی در خیابان‌ها با مرثیه خوانی و مقتل خوانی عزاداری کردند در دوره آل بویه به راه افتادند. این نوع عزاداری تا پایان حکومت آل‌بویه ادامه یافت و با افول این قدرت این سلسله و روی کار آمدن سلجوقیان تقریباً ضعیف می‌شود.
رخ نمایی دوباره عزاداری امام حسین (ع) در دوره صفویه
پس از کنار رفتن آل بویه از قدرت عزاداری بر امام حسین علیه السلام تا دل‌ها و قلوب و نهایتا خانه‌های شیعیان عقب نشست و دیگر از آن دسته‌های سوگواری خبری نبود تا اینکه صفویان در ایران قدرت را به دست گرفتند و مبدا دیگری شدند بر عزاداری‌های علنی در ایران.
شاه اسماعیل زمانی که زمام قدرت در تبریز را به دست گرفت، مذهب رسمی ایران را شیعه اعلام کرد و همین زمینه فراگیرتر شدن عزاداری سیدالشهدا علیه السلام را فراهم کرد.
قزلباش‌هایی که نیروهای نظامی حکومت صفویه به شمار می‌رفتند همزمان با آغاز ماه محرم همراه با اسب و شمشیر و کتل و سنج و طبل در همراه مردم عزاداری می‌کردند ولی چون نظامی بودند، دسته‌های عزاداری آنها هم بیشتر حالت حماسی و نظامی دارد.
زنجیرزنی و شاه حسین آئین‌های تازه برای عزاداری در عهد صفوی
آئین‌هایی مشابه عزاداری قزلباش‌ها هنوز هم در مناطق آذربایجان ایران مرسوم بوده و متداول است. آئینی که به آن «شاخ سین» یا همان شاه حسین می‌گویند. در این آئین افراد در کنار هم قرار می‌گیرند و با نظم خاصی همراه با به دستگرفتن شمشیر و با آهنگی که با نواخته شدن طبل‌ها ساخته می‌شود و با سرودن اشعار حماسی و آهنگین عزاداری می‌کنند.
در ادامه و با قدرت گرفتن کامل صفویه در سرتاسر ایران، کم کم گونه‌های دیگری نیز به عزاداری اضافه شد، از جمله زنجیرزنی. هرچند برخی منشا زنجیرزنی را به هند و پاکستان نسبت می‌دهند اما برای این آئین شباهت‌هایی با «شاخ سین» هم ذکر شده است.
نقش علما در عزاداری پرشور در دوران زندیه و قاجاریه
پس از دوره صفویه در دوران زندیه و قاجاریه نیز عزاداری با شور و حال خاصی ادامه یافت. برخی از مورخین معتقدند که علمای بزرگ شیعه و جلسات آنان نقش بزرگی در پرشور بودن عزاداری بر سید و سالار شهیدان در این دوره داشته است.
به عنوان مثال در زمان زندیه به خاطر اینکه شخص کریم‌خان مقید به آداب و مراسم مذهبی بود و به تقلید از شاهان صفوی در ماه محرم دسته جات عزاداری را برپا
می‌کرد. در دوره قاجار هم خصوصاً در عهد ناصری دهه اول محرم عزاداری و حرکت دسته‌ها در مساجد و تکایا و برگزاری مراسم دیگر به اوج خود رسید.
آغاز شبیه خوانی و تعزیه خوانی از دوره قاجار
دوره قاجار را می‌توان سرآغازی بر شیوه‌های نوین عزاداری نیز نامید. چرا که آئین‌هایی همچون شبیه خوانی و تعزیه خوانی از این دوره و با تمایل شاهان قاجار به آن رواج یافت.
شبیه خوانی خصوصا در زمان فتحعلی شاه و ناصر الدین شاه با برپایی تکیه و ساختمان‌هایی که جهت برقراری تعزیه خوانی تاسیس شده بودند رسم و رسوم و شیوه خاص خودش را پیدا کرد. تا جائی که در سال ۱۲۴۸ خورشیدی به دستور ناصرالدین شاه تکیه دولت با گنجایش ۲۰ هزار تماشاگر ساخته شد.
البته به جز شبیه خوانی و تعزیه خوانی شیوه‌های نوین و جدید دیگری نیز در عهد قاجار به عزاداری اضافه شد که از جمله آنها می‌توان به، بر پایی سقا خانه؛ تیغ زنی، سخنوری، مراسم دفن شهدای کربلا، مراسم تشت گذاری و... اشاره کرد.
مخالفت پهلوی با عزاداری و برچیده شدن طومار حکومتشان با همین مخالفت‌ها
پس از کنار رفتن قاجار و روی کار آمدن رضاخان میر پنج و نشستن او روی مسند قدرت، دسته‌های عزاداری وارد دوران افول شدند. رضاشاه که در غرب‌گرایی و پیروی از مظاهر تجدد با سرعت پیش می‌رفت برپایی هرگونه مراسم مذهبی و عزاداری عمومی را ممنوع اعلام کرد.
این اتفاق و این دستور رضاشاه باعث رونق گرفتن شیوه جدیدی از عزاداری که همان روضه‌های خانگی بود، شد. در این دوران مردم با برپایی جلسات روضه به صورت هفتگی و یا ماهانه در منازل خود، روح عزاداری بر سید و سالار شهیدان را حفظ کردند.
پس از کنار رفتن رضاشاه، فرزندش محمدرضا هر چه کرد نتوانست با جلسات عزاداری و به ویژه مجالس دهه اول محرم مبارزه کند و آنها را به کنترل خود در بیاورد، تا جائیکه بسیاری از مورخین معقتد هستند کلید انقلاب اسلامی از دهه محم سال ۱۳۴۲ زده شده است. همچنین راهپیمایی میلیونی مردم در تاسوعا و عاشورای سال ۱۳۵۷ را هم می‌توان تیر خلاصی بر پیکره نیمه جان حکومت محمدرضا شاه پهلوی دانست.
پیروزی انقلاب اسلامی و خونی تازه در رگهای شیعیان و سنت‌های عاشورایی
انقلاب اسلامی ایران که توسط علمای شیعه و مراجع تقلید رهبری می‌شد، همچون خونی تازه به رگهای شیعیان و سنت‌های عاشورایی جاری شد و شیعیانی که سال‌ها از عزاداری آزادانه منع شده بودند را ترغیب کرد تا آئین‌های عزاداری را پرشورتر و حماسی‌تر از گذشته برگزار کنند.
برگزاری جلسات عزاداری بزرگ و با حضور چندین هزار نفری مشتاقان سیدالشهدا علیه السلام مهم‌ترین شاخصه عزاداری در دوره پیروزی انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی است.
برگزاری راهپیمایی پرشور و میلیونی اربعین حسینی نیز از جمله مصادیق بزرگ عزاداری شیعیان در سال‌های اخیر بود که ایرانیان نقشی بسزا در برگزاری آن داشتند. از جمله شهید حاج قاسم سلیمانی که با همکاری یاران و همراهان ایرانی و عراقیش در ایجاد نظم و امنیت این مراسم تلاش‌های فراوانی به خرج داد.
این گزارش با جمله معروف این شهید والا مقام به اتمام می‌رسد که «ما ملت امام حسینیم». آری ایرانیان که از دیرباز و در گذر حوادث گوناگون سالیان سال به عزاداری سیدالشهدا و یاران با وفایش وفادار ماندند ملت امام حسین‌اند و امید که به زودی ملت یاری‌رسان فرزندش مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف باشند.
منبع: آنا
