خبرگزاری مهر، گروه دین و اندیشه: امام جواد (ع)، در شرایط پیچیده اجتماعی و سیاسی دیده به جهان گشودند و مطالعه سیره ایشان می تواند ما را در مدیریت شرایط سخت در زندگی یاری کند. ایشان با این حال، اسوه و الگویی برای بخشندگی و سخاوت هستند.

امام جواد (ع) حتی در زندگی خانوادگی شرایط دشواری داشتند. ناچار با دختر کسی ازدواج کردند که پدر ایشان را به شهادت رساند. ایشان با این حال هیچ ظلمی به همسر خود نکردند. الگوگیری از ایشان می تواند بسیاری از مشکلات در حوزه خانواده را در جامعه کاهش دهد. در این خصوص با با حجت الاسلام علی‌رضا بشیری، محقق حوزه علوم اجتماعی و علوم دینی و نویسنده کتاب «اصول ارتباطات اجتماعی از دیدگاه اسلام»، به گفتگو نشستیم.

*امام جواد (ع)، در چه شرایط سیاسی و اجتماعی زندگی می کردند و سیره اجتماعی ایشان چه درسی برای امروز ما دارد؟

ابتدا اجازه بفرمایید مختصری در خصوص شرایط موجود در عصر امام جواد علیه السلام توضیحاتی ارائه کنم. امام جواد علیه السلام نهمین امام شیعیان است. ایشان در دهم رجب سال ۱۹۵ هجری چشم به جهان گشودند. با اینکه مامون، خلیفه عباسی، کاملا صوری امام رضا علیه السلام را ولایتعهد خود نموده بود، برای حفظ ظاهر هم که شده از سختگیری علنی بر شیعیان حذر می نمود هرچند که در خفا ظلم های بسیاری را در حق پیروان ائمه اطهار از خود روا می داشت. از طرفی حضور امام رضا علیه السلام در میان دستگاه حکومتی و عدم دسترسی دائمی شیعیان به حضرت باعث شده بود تا کاخ مامون همچون زندانی حصاری به دور وجود مبارک امام رضا علیه السلام باشد و ماموران ظاهری و مخفی مامون صبح تا شب مراقبت های کاملی از ایشان به عمل بیاورند. امام جواد علیه السلام در چنین شرایطی چشم به جهان گشود.

امام جواد علیه السلام طبق روایت ۷ سال بیشتر نداشتند که مامون پدر بزرگوار ایشان امام رضا علیه السلام را به شهادت می رسانند و امام جواد علیه السلام در ۷ سالگی وظیفه خطیر و مهم امامت را به عهده می گیرند

امام جواد علیه السلام طبق روایت ۷ سال بیشتر نداشتند که مامون پدر بزرگوار ایشان امام رضا علیه السلام را به شهادت می رسانند و امام جواد علیه السلام در ۷ سالگی وظیفه خطیر و مهم امامت را به عهده می گیرند. عدم دسترسی شیعیان به امام رضا علیه السلام و طبیعتا عدم دسترسی به اخبار و اتفاقات خانواده بزرگوار امام هشتم شیعیان و من جمله تولد امام جواد علیه السلام و همچنین شروع امامت امام محمد تقی علیه السلام در اوان کودکی، شبهه ای را در میان جمعیت شیعیان رواج داده بود. عده ای از شیعیان در امامت این امام همام تردید نموده بودند که متاسفانه در میان این عده نام  بعضی از اصحاب امام رضا علیه السلام نیز دیده می شود. این عده عبدالله بن موسی یکی از برادران امام رضا علیه السلام را امام می خواندند. در وهله دوم نیز این امر یکی از عوامل رویکرد گروهی از شیعیان به ‌اندیشه واقفیه گردید. واقفیه گروهی بودند که بر امامت امام موسی کاظم توقف نموده بودند. آن چه موجب تشدید بیشتر این مشکل می‌شد این بود که عده زیادی از اصحاب امام رضا بزرگان و ریش‏ سفیدانی بودند که زمان امام هفتم وگاه دوران امام صادق علیهما السلام را هم درک کرده بودند و اینک پذیرش امامت فرزند امام رضا را که در سن ۷ سالگی بود برایشان دشوار می‌نمود. امام علیه السلام در چنین شرایطی که بسیار ویژه می نمود بسر می برد و در شرایطی که امامت ایشان از ۷ سالگی تا ۲۵ سالگی بود و افراد عادی در این سنین به آزمون و خطا می پردازند، امام علیه السلام امامت و زعامت شیعیان را به عهده گرفتند و این کشتی را در این شرایط بحرانی و ویژه با نهایت تدبیر و علم به دستان امام بعدی رساندند.

*علت اینکه ایشان به جواد شهرت دارند چیست و بخشندگی ایشان چه تفاوتی با سایر ائمه داشت؟

معروفترین لقب از القاب امام محمد تقی علیه السلام جواد است و بسیار شنیده شده که برای اشاره به این امام همام نام به تنهایی نام جواد را ذکر می کنند. البته ایشان القاب مختلفی دارند از جمله تقی، باب الجوائج، قانع، مرتضی، نجیب، منتخب، متقی، متوکل، المختار و عالم؛ همچنین آن حضرت در میان شیعه و سنی به باب المراد نیز شهرت دارند؛ اما در خصوص پاسخ به سوال شما باید عرض کنم جواد به معنای شخصی است که همواره در حال جود و بخشش است. امامان بزرگوار ما که درود خداوند بر ایشان باد، همگی در همه نیازهای دنیوی و اخروی، شیعیان را به سرمنزل مقصود هدایت می کنند اما هر کدام از امامان ما در یکی از ابعاد، ظهور و بروز بیشتری دارند. مثلا در بین عرفا و علما معروف است که اگر کسی از خداوند متعال، علم بخواهد به وجود مقدس امام باقر علیه‌السلام و امام صادق علیه‌السلام توسل پیدا کند. یا اگر کسی طالب معنویت است به حضرت علی علیه‌السلام متوسل شود.

برخی از منابع، دلیل ملقب شدن امام نهم شیعیان به جواد را، کثرت بخشش و احسان او به مردم دانسته‌اند. بر پایه نامه‌ای که امام رضا(ع) از خراسان برای فرزندش جواد فرستاد، حضرت جواد از همان سال‌های اولیه زندگی، به سخاوتمندی معروف و زبانزد بوده است

برخی از منابع، دلیل ملقب شدن امام نهم شیعیان به جواد را، کثرت بخشش و احسان او به مردم دانسته‌اند. بر پایه نامه‌ای که امام رضا(ع) از خراسان برای فرزندش جواد فرستاد، حضرت جواد از همان سال‌های اولیه زندگی، به سخاوتمندی معروف و زبانزد بوده است. هنگامی که پدرش در خراسان بود، اصحاب، جواد را از درب فرعی خانه خارج می‌کردند تا با افراد کمتری مواجه شود که برای دریافت کمک گرد خانه‌اش تجمع می‌کردند. بر پایه این روایت، حضرت رضا نامه‌ای به جواد فرستاد و به او سفارش نمود تا به حرف کسانی که به او می‌گویند از درب اصلی رفت و آمد نکند، گوش ندهد. امام رضا در این نامه به پسرش سفارش کرده بود که: «هر وقت می‌خواهی از خانه خارج شوی، مقداری سکه طلا و نقره همراه داشته باش. هیچ‌کس از تو درخواستی نکند مگر اینکه چیزی به او بدهی.

از این رو، مشهور در بین فقها و علما و اهل معنا این است که برای طلب رزق و روزی در دنیا و برآورده شدن حاجات مادی و دنیوی، توسل به امام جواد علیه‌السلام بسیار مجرّب است و این هم فقط صرف ادعا نیست. هم از زبان بزرگان نقل شده و هم به تجربه ثابت شده که توسل به ایشان سبب گشایش گره‌های مالی و اقتصادی می‌شود که خود مردم متدین ما تجربه کرده‌اند و در حکایات و احوالات مومنان، بسیار ذکر شده است و اساسا لقب ایشان، جواد است و جود، وصف کسی است که زیاد می‌بخشد و لذا اعطای این لقب برای ایشان بی‌جهت نبوده است.

*شرایط ویژه دوران امامت امام جواد علیه السلام  چه بود؟

امام جواد علیه السلام در آغاز دوره امامت خود به رغم اقتدار شیعیان، عرصه سیاسی و اجتماعی جامعه گرفتار چالش های عمیق عقیدتی مختلفی شده بود. دوران امامت آن حضرت با خلافت دو خلیفه ستم پیشه عباسی (مأمون و معتصم) همزمان بود. مأمون که پایه های حکومتش را به دلیل قتل امام رضا علیه السلام متزلزل می دید، صلاح نمی دید که بیش از آن به آزار امام جواد علیه السلام بپردازد. هم چنین به دلیل قدرت شیعیان در آن روزگار تمام سعی خود را بر آرام نگه داشتن اوضاع مصروف می داشت، لذا به منظور دست یابی به چنین هدفی ناچار شد آن حضرت را مانند پدرش امام رضا(ع) در قدرت سهیم کند. امام ولایتعهدی را قبول کرد، اما همانند پدر بزرگوارشان عملاً ناچار شدن خود را به پذیرش ولایتعهدی به نمایش گذاشت و نقشه خلیفه را که با این هدف درصدد کسب مشروعیّت بود، ناکام گذاشت.

موضوع دیگری که در این مقطع حسّاس شیعیان را تهدید می کرد، پیشرفت «مذهب معتزله» بود و در آن زمان رواج و رونق بسیاری گرفته بود و حکومت وقت از طرفداران آن بسیار حمایت می کرد. معتزله سرفصل‌های دینی را با عقل خویش می سنجیدند و بقیّه را انکار می کردند. حال اینکه اگر قرار بود دستورات دینی جملگی با عقل بشر فهم گردد، دیگر چه نیازی به آمدن دین بود. به هر حال چون نیل به مقام امامت در سنین خردسالی با عقل ایشان قابل درک نبود، پرسش های پیچیده ای را مطرح می کردند تا امام را در میدان رقابت علمی و طبعا سیاسی شکست دهند. امّا امام محمد تقی علیه السلام با پاسخ هایی منطقی و با دلایلی علمی سوالات را پاسخ می دادند و هرگونه تردید در مورد امامت خویش را از بین بردند.

امام علیه السلام به رغم محدودیّت های موجود از سوی دستگاه خلافت، از طریق نصب وکلا و نمایندگان، ارتباط خود را با شیعیان حفظ می کرد

از دیگر مسائل مطرح در این عصر، حضور در زمانه دو خلیفه عباسی مأمون و معتصم بود. به گواهی تاریخ مأمون مکّارترین و منافق ترین خلیفه عباسی بود که برای کسب پیروزی نهایی و قطعی بر اندیشه شیعه بسیار کوشید و هدف نهایی وی از تشکیل مناظره با امامان شیعه شکست ایشان و در نهایت سقوط مذهب تشیّع بود، که البته درایت امام باعث شد تا مامون و معتصم از مناظراتی که ترتیب می دادند به نتیجه معکوس برسند. از طرف دیگر امام علیه السلام به رغم محدودیّت های موجود از سوی دستگاه خلافت، از طریق نصب وکلا و نمایندگان، ارتباط خود را با شیعیان حفظ می کرد. در سراسر قلمرو حکومت مأمون و معتصم آن حضرت کارگزارانی را اعزام می کرد و با فعالیّت های سیاسی گسترده از تجزیه نیروهای شیعه جلوگیری می نمود.

*روش های رفتاری خانوادگی ایشان چه بود و چه درسی برای امروزیان دارد؟

شاید یکی از مهمترین نکات در زندگی امام جواد علیه السلام رفتارهای حضرت در محیط خانوادگی باشد؛ معمولا در زندگی درگیری ها و مسائل بسیاری میان همسران رخ می دهد و بی تعارف در موارد بسیاری یک سر این مخاطرات به خانواده همسر بر می گردد، اما موضوع وقتی چالش بر انگیزتر می شود که رفتار فرد با همسرش بخاطر اموراتی که از خانواده وی سر می زند تغییر می کند.

حال شما تصور کنید پدر همسرتان قاتل پدرتان باشد و دائما در حال آزار و اذیت شما و خاندان و نزدیکان شما باشد؛ چه رفتاری از خود نشان می‌دهید؟ این فرض دقیقا واقعیت زندگی امام جواد علیه‌السلام و همسرش بود. ایشان با وجود آن که با ام الفضل دختر بزرگ مأمون به اجبار ازدواج می‌کنند، اما هیچ گاه در برابر وی، رفتار بدی از خود نشان ندادند و محیط خانه را با مسائل دیگر مخلوط ننمودند.