عملیات بیت المقدس

مقدمه:

خرمشهر، قرارگاه عاشقی و یادمان تاریخی ملتی است که هم در مقاومت و پاسداری از ارزش‌های این دیار پرگهر و هم عمل به فرامین رهبری الهی امام (ره)، اوج پایمردی و ایثار را به نمایش گذاشتند. ملت قهرمان ایران در حماسه شکوهمند سوم خرداد قهرمانانه وارد عرصه نبرد شدند و مشت‌ پولادین خود را بر سر تجاوز و ظلم کوبیدند و بر تارک تاریخ ماندگار شدند.ملت بزرگ ایران صفحه اقتدار سوم خرداد را به خط زر نوشت و اراده ایرانیان را به رخ جهانیان کشید و صلابت ملت فاتح خرمشهر را در صفحات زرین تاریخ به ثبت رساند.ملت غیور ایران در سی و چهار روز دفاع و نوزده ماه مقاومتِ پاره تن میهن اسلامی، یکپارچه سپر شد و تمام‌قد ایستاد تا به اذن الهی طعم شکست و خواری را به متجاوزان و ظالمان چشاند.فرزندان غیور امت اسلامی در قامت ارتش و سپاه و بسیج چون ید واحده با ایثار و فداکاری و در پرتو عنایات الهی، فتحی بزرگ را رقم زدند و حماسه‌ای جاوید آفریدند و مقتدرانه نشان دادند هرگز اجازه نخواهند داد عزت و استقلال مردم ایران خدشه‌دار شود.حماسه سوم خرداد، نماد پیوستگی و وحدت رزمندگان اسلام در دفاع از امنیت و تمامیت ارضی ایران اسلامی و الگویی روشن برای همه نسل‌های آینده در دفاع از استقلال و حریم میهن عزیز است.خرمشهر را خدا آزاد کرد، زیرا آحاد ملت ایران با خداوند میثاق صیانت از دین و پایداری در مقابل دشمنان اسلام بسته بودند و دست بیعت با رهبری خدایی و الهی داده و در راستای راهبرد نورانی بنیانگذار کبیر جمهوری اسلامی ایران و به تعبیر شهید صیاد شیرازی تحت فرماندهی معنوی امام زمان (عج) برای خدا ایستادند و خداوند نیز آنچنان که وعده داده، ملت را یاری و خرمشهر را آزاد کرد. پیروزی بزرگ اسلام در حماسه سرنوشت‌ساز سوم خرداد، جبهه کفر و استکبار را منفعل و مستأصل کرد و دشمن را از پیروزی بر ملت غیور ایران نا امید و مأیوس ساخت.رزمندگان غیور ارتش جمهوری اسلامی ایران با شهدای گرانقدر دفاع مقدس تجدید عهد کرده و اطمینان می‌دهند بیش از گذشته آماده جانفشانی در راه حراست و حفاظت از نظام اسلامی و امنیت کشور و منافع ملت ایران هستند.

عملیات بیت المقدس

نیروهای مسلح ایران بعد از گذشت ۵۷۶ روز پس از سقوط خرمشهر، در حال برنامه‌ریزی برای پیشرفته‌ترین عملیات نظامی ایران در جنگ با عراق بودند و نهایتاً عملیات بیت‌المقدس در چهار محور اصلی در بامداد ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۱ و با رمز "یا علی بن ابی طالب" آغاز شد. در این عملیات برای اولین بار ارتش و سپاه پاسداران جمهوری اسلامی به هم پیوستند.

در گام اول عملیات بیت‌المقدس قرارگاه‌های فتح، نصر و قدس در محورهای شمالی، میانی و جنوبی از طریق رودخانه کارون با تکیه بر تک پشتیبانی و قافل‌گیری نیروهای دشمن، در حال پیش روی به سمت مرز شلمچه بودند. ظرف ۵ روز، جنوب رود خانه کرخه به تصرف نیروهای قرارگاه قدس درآمد و از طرف دیگر نیروهای قرار گاه فتح و نصر نیز از جاده اهواز - خرمشهر به نزدیکی‌های مرز شلمچه رسیدند و توسط لشکر مکانیزه ۲۷ محمد رسول‌الله خرمشهر محاصره شدند.

در مرحله دوم، آزادسازی خرمشهر از دستور کار عملیات خارج و تصمیم گرفته شد قرارگاه‌های فتح و نصر از جاده اهواز – خرمشهر به سمت مرز پیشروی کنند و قرارگاه قدس نیز مأموریت پیدا کرد تا به صورت محدود برای تصرف سرپل در جنوب کرخه کور اقدام کند و آن را گسترش دهد. شروع رسمی مرحله دوم عملیات در ساعت ۲۲:۳۰ روز ۱۶ اردیبهشت ۱۳۶۱ آغاز شد. نیروهای قرارگاه فتح در همان ساعات اولیه به جاده مرزی رسیدند. یگان‌های قرارگاه نصر نیز با اندکی تأخیر و تحمل فشارهای ارتش عراق، به مرز رسیده و با قرارگاه فتح متحد شدند.

فرماندهی ارتش عراق با مشاهده پیشروی نیروهای ایرانی به طرف مرز، لشکرهای ۵ و ۶ خود را عقب کشاند. این عقب‌نشینی با دو هدف انجام شد؛ نخست جلوگیری از محاصره و انهدام این لشکرها و دوم تقویت هر چه بیشتر خطوط پدافندی شهرهای بصره و خرمشهر. در پی این عقب‌نشینی که از ساعات اولیه روز ۱۸ اردیبهشت ۱۳۶۱ آغاز شده بود، نیروهای قرارگاه قدس ضمن تعقیب نیروهای عراقی، تعدادی از آن‌ها را که از قافله عقب مانده بودند به اسارت خود درآوردند و در نتیجه جاده اهواز – خرمشهر و نیز مناطقی مانند جفیر، پادگان حمید و هویزه آزاد شدند.

مرحله سوم عملیات با شتاب بیشتری انجام شد. به نظر می‌رسید شتاب دشمن در عقب‌نشینی به منظور جلوگیری از خسارات و تلفات بیشتر باشد؛ به همین دلیل این مرحله از عملیات با هدف آزادسازی خرمشهر و با به کارگیری دو قرارگاه فتح و نصر طرح‌ریزی شد و در ساعت ۲۲ روز ۱۹ اردیبهشت ۱۳۶۱ به اجرا درآمد.

حضور نیروهای دشمن در منطقه شلمچه و همچنین خستگی نیروهای خودی مانع از پیشروی اساسی در این مرحله شد و به همین دلیل نیروهای ایرانی پس از مقداری پیشروی، در سه کیلومتری شلمچه مستقر شدند.

اگرچه در این مرحله، اهداف مورد نظر به طور کامل تأمین نشد اما تعداد بسیار زیادی از نیروهای عراقی منهدم شدند و اطلاعاتی از چگونگی آرایش دشمن به دست آمد که مقدمه مرحله چهارم عملیات و فتح خرمشهر بود.

مرحله چهارم و آخر عملیات در ساعت ۲۲:۳۰ روز یکم خرداد ۱۳۶۱ با هدف تلاش برای آزادی‌سازی خرمشهر آغاز شد. در برابر پیشروی سریع ارتش ایران، نیروهای عراقی دچار وحشت و سرگردانی شدند و نتوانستند واکنش مناسبی را از خود نشان دهند. ارتباط یگان‌های عراقی با یکدیگر قطع شد و در پی عقب‌نشینی نیروهای بعثی از خرمشهر، بخشی از یگان‌های ارتش عراق از هم پاشید. در روز ۲ خرداد هجوم نیروهای مسلح ایران موفقیت‌آمیز بود و سرانجام قرارگاه کربلا به هدف خود که احاطه کامل خرمشهر بود، دست یافت. تعداد اسرای عراقی در این روز از ۲۸۳۰ نفر تجاوز کرد و یگان‌هایی از ارتش عراق که در فاصله میان نهر عرایض و شلمچه مستقر بودند توسط نیروهای ایرانی منهدم شدند.

با وجود حضور گسترده هواپیماهای جنگنده عراقی در آسمان منطقه، نیروی هوایی ارتش در پشتیبانی از یگان‌های نیروی زمینی، در عملیات بیت‌المقدس حضوری موفق داشت و با بمباران پل شناور عراقی‌ها بر روی اروندرود و مناطق تجمع آنان در آن سوی رودخانه، نقش مهمی در آزادسازی خرمشهر ایفا کردند. در انتهای روز دوم خرداد، قرارگاه کربلا پس از بررسی آخرین وضعیت، تصمیم گرفت تا نیروها با ورود به شهر، آن را از نیروهای عراقی پاک کنند. در ساعت ۳ بامداد ۳ خرداد، واحدهایی از نیروهای مسلح ایران به آن سوی رودخانه وارد شدند.

معدودی از نیروهای عراقی با استفاده از تاریکی شب بوسیله قایق اقدام به عقب‌نشینی کردند که تعدادی از این قایق‌ها توسط تکاوران نیروی دریایی ارتش مورد هدف قرار گرفت و سرنشینان آن غرق شدند. نیروهای عراقی از ساعت سه و ۵۰ دقیقه بامداد تا ۱۲ و نیم بعد از ظهر روز همان روز از سمت شلمچه ۳ بار اقدام به پاتک کردند و تلاش کردند تا از طریق جاده شلمچه - خرمشهر، حلقه محاصره را بشکنند، اما هر بار با پایداری نیروهای ایرانی مواجه شدند و عقب‌نشینی کردند.

در ساعت ۱۱ صبح روز ۳ خرداد در حالی که درگیری شدیدی بین قوای ایرانی و نیروهای عراقی در شمال نهر خین جریان داشت، نیروهای ایرانی از جناح غرب و خیابان کشتارگاه وارد شهر شدند. نیروهای ارتش عراق مستقر در ناحیه گمرک خرمشهر در کنار اروند در مقابل هجوم نیروهای ایرانی دست به مقاومت زدند که با ورود نیروهای مسلح ایران، این مقاومت نیز در هم شکسته شد.

در ساعت ۱۲ گروهی دیگر از قوای ایرانی از سمت شمال و شرق وارد شهر شدند و نیروهای عراقی که ۲۴ ساعت در محاصره کامل قرار داشتند، راهی جز اسارت یا فرار یا کشته شدن نداشتند. به همین دلیل واحدهای عراقی گروه گروه به اسارت نیروهای ایرانی درآمدند. در ساعت ۲ بعد از ظهر، خرمشهر به‌طور کامل آزاد شد و پرچم ایران برفراز "مسجد جامع» "و پل تخریب شده خرمشهر به اهتزاز درآمد. بدین ترتیب این شهر که پس از ۳۴ روز پایداری و مقاومت در ۴ آبان ۱۳۵۹ به اشغال ارتش عراق درآمده بود، پس از ۵۷۸ روز اشغال، آزاد شد.

عملیات بیت‌المقدس مهمترین عملیات ایران در طول دفاع مقدس است

حسن هانی زاده، کارشناس مسائل خاورمیانه در مورد روند آزاد سازی خرمشهر گفت که این آزاد سازی در ١٠اردیبهشت ماه ۱۳۶۱ آغاز و در سوم خرداد با موفقیت به اتمام رسید.

به عقیده وی عملیات بیت‌المقدس، عملیاتی استراتژیک بود که باعث شد موازنه جنگ به سود ایران برهم بخورد. در محاسبات نظامی و منطقه‌ای امکان اجرای چهار مرحله عملیات وجود ندارد، اما با توجه به استراتژی خاص نظامی فرماندهان ایرانی و حضور تأثیرگذار رزمندگان اسلام، رژیم بعث عراق در عملیات بیت‌المقدس شکست بزرگی را متحمل شد.

این کارشناس مسائل خاورمیانه می‌گوید که در طی این عملیات حدود ۱۹ هزار نفر از نیروهای ارتش عراق به اسارت ایران درآمدند و ۱۷ لشکر تیپ مکانیزه ارتش بعث منهدم شد. حدود ۵۶۰۰ کیلومتر مربع از اراضی اشغال شده توسط ارتش عراق در جنوب غربی خوزستان نیز آزاد شد. این عملیات بسیار موفق، نتایج درخشانی را به دنبال داشت و موجب شد که رژیم صدام از ادامه جنگ صرف نظر کند.

به گفته هانی زاده بعد از اینکه رژیم عراق دشت خوزستان، هویزه و خرمشهر را تصرف کرد، رزمندگان ایرانی با هوشیاری و همچنین تدابیر فرماندهان و با اجرای عملیات‌های سلسه‌ای و متوازن توانستند بخش وسیعی از دشت خوزستان را از نیروهای عراقی پاکسازی کنند. با توجه به مسطح بودن دشت خوزستان شرایط سختی برای نیروهای ایرانی وجود داشت که بتوانند در مقابل دشمن که مجهز به تانک‌های فوق مدرن T72 بود، مقاومت کنند، اما سرانجام با محاصره نیروهای بعثی در شلمچه خرمشهر آزاد شد.

خرمشهر، «شهر خُرّم»

خرمشهر، شهری‌ست که امام خمینی از آن به نام خرمشهر و شهر خرم یاد کرده است (صحیفه امام، ج 16، ص 257) شهری از شهرهای استان خوزستان که در جنوب غربی آن قرار گرفته و از غرب به منطقۀ مرزی شلمچه و از جنوب غرب (اروندرود) به کشور عراق محدود است. این شهر را در گذشته «محمره» می‌نامیدند.

محمد رجایی نژاد​

از روزگار کهن ساکنین آن شیعه و به زبان عربی و فارسی سخن می‌گویند. بر اساس آمار سال 1355، خرمشهر 140490 نفر و در آستانۀ جنگ تحمیلی (1358ـ 59) 169 هزار نفر جمعیت داشته است. ارتباط با دریای آزاد و راه‌آهن سرتاسری، برخورداری از دو رودخانه آب شیرین و قرارگرفتن در دهانه اروندرود، به این شهر وضعیت ژئوپلیتیکی داده، و از دیرباز مورد طمع قدرت‌های جهانی و تجزیه‌طلبان داخلی قرار داشته است. برای همین حزب بعث عراق به سرکردگی صدام حسین، رییس‌جمهور وقت، برای از بین بردن انقلاب اسلامی ایران و جداسازی این بخش از کشور در 31 شهریور 1359 با همه توان نظامی به ایران هجوم آورد و جنگ تمام عیار را آغاز کرد.

هجوم به خرمشهر

حاکمان عراق مدت‌ها پیش از حملۀ مستقیم به خاک ایران، با پخش اسلحه بین نیروهای موسوم به خلق عرب و تفرقه‌افکنی میان مردم متطقۀ خوزستان زمینه‌ها را آماده کرده بودند. تاآنجاکه بهار 1358 با پشتیبانی حزب بعث عراق، سازمان سیاسی خلق عرب در خرمشهر فتنه به‌پا کرده و جنگ‌افزارهای بسیاری با هدف جنگ داخلی از آنها گرفت و خسارت‌های بسیاری زد. ازجمله انفجار لوله‌های نفت که با درایت و رهنمود‌های امام خمینی این فتنه از میان رفت. (صحیفه امام، ج 7، ص 326)

پس از این مقدمات بود که ارتش عراق، شهریور 1359 حملۀ مستقیم را آغاز و همان هفته اول جنگ، بخش بزرگی از مناطق استراتژیک ایران را تصرف و خود را به اهواز نزدیک کرد و قصد داشت همه خوزستان را تصرف کند. (هاشمی، انقلاب در بحران، ص 233) اما با همه کمبودها، جوانان و نیروهای مسلح کشور اجازۀ سقوط استان را ندادند و با مقاومت تاریخی استراتژی پیروزی برق‌آسای دشمن را به شکست کشاندند. (هاشمی رفسنجانی، انقلاب در بحران، ص 257) امام خمینی در پیامی به ارتش و مردم عراق، صدام و حزب بعث را از نوکران صهیونیسم و امپریالیسم و مسئول حمله به خرمشهر معرفی کرد و از ارتش و مردم عراق خواست شرارت‌های حزب بعث را از سر مردم ایران و عراق دفع کنند. (صحیفه امام، ج 13، ص 230)

بااین‌حال دشمن با لشگر ویژه و پشتیبانی زره‌پوش و آتش سنگین و راهنمایی ستون پنجم به خرمشهر نفوذ کرد. خرمشهر پس از مقاومتی 35 روزه در 4 آبان 1359 به تصرف کامل بعثی‌ها درآمد. افسران بعثی پیروزی خود را جشن گرفتند و بر دیوار شهر جملۀ «جئنا لنبقی» (آمده‌ایم تا بمانیم) نوشتند و نام خرمشهر را «محمره» گذاشتند و به شکنجه و اعدام مدافعان شهر پرداختند. اموال دولت و مردم به غارت رفت و این شهرِ بندریِ زیبا به ویرانه‌ای تبدیل شد. اما امام خمینی همچون یک فرماندۀ جنگ‌آزموده و تمام‌عیار، برای جلوگیری از تضعیف روحیه مردم و رزمندگان، بحران خرمشهر را پیامد طبیعی جنگ خواند (ستوده، پابه‌پای آفتاب، ج 2، ص 297) و در برابر خبر سقوط خرمشهر به سید محمد غرضی، استاندار وقت خوزستان گفت: «جنگ است؛ آقا، جنگ است» (پابه‌پای آفتاب، ج 2، خاطره از رسولی محلاتی، ص 297) هر جنگی این خرابی‌ها و عوارض را دارد. بااین‌حال از سقوط خرمشهر قلب امام به درد آمده و بعداز مدتی از خرمشهر به خونین‌شهر یاد کرد. (صحیفه امام، ج 16، ص 107)

خونین‌شهر
 

با اشغال خرمشهر (خونین‌شهر) آزادسازی آن به یک ضرورت ملی و مذهبی تبدیل شد و برای آزادی آن یک وحدت ملی در کشور پدید آمد. همه، از هر قشر و گروهی به فکر و در صدد آزادساری آن برآمدند؛ اما اهمیت راهبردی خرمشهر برای دو کشور و گستردگی منطقه عملیاتی موجب طولانی‌شدن اشغال آن شد. تااین‌که کم‌کم عملیات‌های پیاپی برای آزادسازی آغاز گشت. ازجمله با عملیات فتح‌المبین غرب دزفول و شوش و غرب رودخانه کرخه از اشغال دشمن درآمد. (هاشمی، پس از بحران، ص 34) سرانجام بامداد 10/2/1361 عملیات بزرگ بیت‌المقدس با هدف آزادی خرمشهر با رمز «یا علی‌بن‌ابی‌طالب» (همان، ص 84) در چهار مرحله آغاز شد و رزمندگان اسلام دسته‌دسته از شمال شهر وارد خرمشهر شدند.

فتح خرمشهر

با مرحلۀ پایانی عملیات بیت‌المقدس که از شامگاه 1/3/1361 آغاز شد. نیروهای عراقی در برابر حمله سریع و غافلگیرانه رزمندگان اسلام دچار وحشت و سردرگمی و ارتباط یگان‌های دشمن با یکدیگر قطع شد. در دوم خرداد، خرمشهر کاملاً محاصره شد؛ اما ارتش صدام برای روحیه‌دادن به قوای خود آن را تکذیب کرد. (هاشمی، پس از بحران، ص 111 ـ 112) سرانجام رزمندگان ایرانی خرمشهر را پس از نوزده ماه اشغال در ساعت 11 بامداد روز سوم خرداد از دست نیروهای بعثی عراق آزاد کردند.

در این عملیات، 105 دستگاه تانک و نفربر و ده‌ها انبار مهمات، 95 هزار مین، صدها دستگاه خودرو و هزاران قبضه سلاح انفرادی و هجده قبضه توپ از دشمن به غنیمت گرفته شد. 16500 نفر از افراد اشغالگر کشته و زخمی شدند و نوزده‌هزار نفر به اسارت در آمدند. (هاشمی، پس از بحران، ص 112) همچنین 180 کیلومتر از خط مرزی و 5038 کیلومتر مربع از مناطق تحت اشغال دشمن آزاد شد. بصره و مناطق نفت‌خیز عراق در تیررس نیروهای ایرانی قرار گرفت. پس از آزادسازی خرمشهر، رزمندگان ایرانی در مسجد جامع خرمشهر نماز شکر اقامه کردند. مردم با خبر آزادی خرمشهر به خیابان آمدند و به شادی و پخش شیرینی پرداختند. شب پیروزی صدای الله اکبر از پشت بام‌ها به گوش می‌رسید. مسئولان نظام، مراجع تقلید، حوزه علمیه قم و ائمه جمعه این پیروزی را به امام خمینی تبریک گفتند.

امام خمینی و آزادی خرمشهر

با فتح خرمشهر هم ملت و هم رهبر بسیار خوشحال شدند. امام خمینی آن را به معجزه تشبیه کرده (صحیفه امام، ج 16، ص 270) و حاصل رحمت، نعمت و توفیق و عنایت الهی خواند (همان، ص 315 ـ 316) که در صدر اسلام هم نظیرش بوده و خداوند درون دل‌های دشمنان اسلام آن‌چنان رعب و وحشتی ‌افکنده است که با همۀ تجهیزات، در برابر غریو الله اکبر مسلمانان تسلیم شده‌اند. (همان، ج 17، ص 294 ـ 295) ایشان ضمن پیامی به مناسبت فتح خرمشهر، این پیروزی را «نصر عظیم» و افتخاری ابدی برای اسلام خواند و ارتش اسلام را مفتخر به نشان «ما رمیت اذ رمیت ولکن الله رمی» و مورد قدردانی امام زمان شمرد. (همان، ج 16، ص 257) همچنین در دیدار با مردم و برخی کارگزاران دولت، از عظمت فتح خرمشهر یاد کرد و سفارش کرد مردم این حادثه را از یاد نبرند. حضرت امام 8 خرداد 1361 نیز در دیدار با ستاد بسیج اقتصادی، آزادی خرمشهر را فوق طبیعت و از امدادهای الهی به‌سان پیروزی رزمندگان صدر اسلام خواند (همان ، ص 270) و با آزادشدن خرمشهر از آن به نام خرمشهر و شهر خرم یاد کرد. (همان، ج 16، ص 257) پس از چندین ماه از آزادای خرمشهر (19 بهمن 1361) در دیدار با همافران نیروی هوایی از امدادهای غیبی در به تسلیم واداشتن نیروهای عراقی در خرمشهر یاد کرد. (همان، ج 17، ص 294)

امام خمینی بعدها نیز به مناسبت‌های گوناگون، به‌ویژه در سال‌روز آزادی خرمشهر آن پیروزی شگفت‌انگیز منسوب به امداد غیبی و الهی کرده و یاد آن را زنده نگه‌می‌داشت؛ اما نداریم که معروف «خرمشهر را خدا آزاد کرد» را فرموده باشند. البته خرمشهر اواخر جنگ نیز مورد تهدید و تحدید قرار گرفت و روزهای اول تا سوم خرداد 1367 عراق یک بار دیگر در محور شلمچه به طرف خرمشهر، عملیات کرد و توانست تا نزدیکی شهر پیشروی کند که با مقاومت و عقب‌راندن ارتش عراق جنگ پایان گرفت.

نتیجه

با توجه به بیشتر بیانات و پیام‌های حضرت امام دربارۀ آزادسازی خرمشهر و نگاه الهی ایشان به همۀ پیروزی‌ها و موفقیت‌ها، به‌ویژه نسبت به آزادسازی خرمشهر می‌توان گفت که جملۀ «خرمشهر را خدا آزاد کرد» برگرفته از محتوای کلام امام خمینی بوده است که برخی روزنامه‌ها با برداشت خودشان آن را تیتر کرده و بعدها بر سر زبان‌ها افتاد. لذا درست است عین این گزاره را بیان نکردند، اما مضمون و فحوای کلام ایشان همان بوده است.

بیانات رهبری در دانشگاه افسرى و تربیت پاسداری امام حسین علیه‌السلام

حضرت امام خمینی(ره) در یکی از به یاد ماندنی ترین جملات خود فرمودند: «خرمشهر را خدا آزاد کرد.» اما به راستی این جمله چه معنا و مفهومی دارد؟
همه ما می دانیم و شنیده ایم که ارتش عراق بسیار مجهز بود و بر اساس ارزیابی های نظامی از پیش به عنوان پیروز نبرد با ایران شناخته می شد. عراقی ها ده ها هزار نیروی خود را در خرمشهر و اطراف آن مستقر و علاوه بر آن موانع بسیاری را در برابر حملات احتمالی ایرانی ها ایجاد کرده بودند، به طوری که هرگز به مخیّله صدّام هم نمی رسید که رزمندگان اسلام بتوانند روزی خرمشهر را پس بگیرند و آزاد کنند. اما آزادی خرمشهر همه محاسبات نظامی را باطل کرد و قدرت ایمان دینی و اراده الهی را نشان داد. باورش سخت بود اما خرمشهر آزاد و شور و نشاط عجیبی در میان مردم این شهر، خوزستانی ها و مردم سراسر کشور ایجاد شده بود.
آزادی خرمشهر پیروزی بسیار مهمی برای ما محسوب می شد و روحیه دشمن را به شدت تضعیف کرده بود. این در واقع نقطه عطفی در تاریخ جنگ بود و موقعیت نظامی و سیاسی دو کشور را تغییر داد. اما «خرمشهر را خدا آزاد کرد» به چه معناست؟ این جمله شاید آیه «فلمْ تقْتلوهمْ ولکنّ اللّه قتلهمْ وما رمیْت إذْ رمیْت ولکنّ اللّه رمى ولیبْلی الْمؤْمنین منْه بلاءً حسنًا إنّ اللّه سمیعٌ علیمٌ» (انفال/ 17) را در ذهن تداعی کند که نشان می دهد باید در هر حالتی مراقب وسوسه های شیطان بود و از امتحانات الهی غافل نشد.
این جمله را از ابعاد مختلفی می توان مورد بررسی قرار داد و از آن به برداشت های متفاوتی دست یافت، اما ساده ترین برداشت از آن این چنین است که فاتحان این نبرد فراموش نکنند که همه امور در دست خداوند است و آن ها تنها مجاهدینی بوده اند که به وظیفه خود عمل کرده اند. این مجاهدین پیروز باید پیروی معنوی و فکری از نائب امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را نیز مدنظر قرار دهند. اگر قرار بود فقط در یک مقطع از دوران هشت سال دفاع مقدس احساس غرور و سربلندی داشته باشیم، آزادسازی خرمشهر اولین گزینه برای آن بود، لذا امام خمینی(ره) مناسب دیدند که این جمله هشدارگونه را در گوش تاریخ زمزمه کنند و رزمندگان راه حق را نسبت به بیداری در همه مراحل جنگ اخطار دهند.
امام(ره) در چنین شرایطی نیز تربیت معنوی فرزندان خود را فراموش نکردند. ما شهید دادیم، ما فداکاری کردیم، ما مجروح دادیم، ما خون دل خوردیم،... نه... این جمله خط بطلانی بود بر همه این تصورات و ذهنیات. در واقع اگر این «من» و «ما»ها وجود می داشت، هرگز نمی توانستیم ارتش مجهز و سر تا پا مسلّح عراق را از پا در بیاوریم. این برگ برنده باید حفظ می شد. اخلاص، خداجویی و خداخواهی رزمندگان باید حفظ می شد...
آن که در راه خدا می جنگ و خود را مجاهد فی سبیل الله می داند باید در معنویات، اخلاص و بندگی و جهاد اکبر نیز خود را بسازد و تقویت کند و در پیروزی ها، خدا و نصرت او را از یاد نبرد.
در پیام امام خمینی(ره) که به مناسبت پیروزی رزمندگان اسلام در عملیات فتح المبین منتشر شده، آمده است: «اینجانب از دور دست و بازوی قدرتمند شما را که دست خداوند بالای آن است، می بوسم و به این بوسه افتخار می کنم»؛ این جمله یعنی رزمندگان اسلام یدالله هستند و نه این که قوت بازوی آن ها کاری کرده است. این یعنی شما در جهت صحیح حرکت کرده اید و خدا با شماست. در همه مراحل زندگی باید به خود تذکر بدهیم که آن چه از خیر انجام داده ایم به سبب و برکت توفیقی بوده که خداوند به ما عطا کرده است.
هم چنین مقام معظم رهبری در یکی از سخنرانی های خود فرمودند: «خرمشهرها در راه است...»؛ این جمله نیز دارای ابعاد مختلفی است و برداشت های مختلفی از آن می توان داشت. از یک طرف می توان برداشت کرد که برای رسیدن به آرمان های انقلابی هنوز راه درازی در پیش داریم و باید سختی های بسیاری را تحمل کنیم و باید مشکلات به ظاهر لاینحل را از پیش رو برداریم. از طرفی باید توجه داشت که انقلاب ما شعار حمایت از مستضعفین را یدک می کشد و بر این اساس نباید مرزها را مانعی در برابر انتشار و صدور پیام انقلاب و اقدامات انقلابی دید و باید مظلوم را، در هر کجای عالم حمایت کرد و بیرق سبز عدالت را در سراسر دنیا برافراشت.

چرا «خدا» خرمشهر را آزاد کرد؟
در نبرد با باطل تا کجا باید پیش برویم تا نصرت الهی نازل شود و اسباب غیرمادی به کمک بیایند؟

به گزارش خبرنگار مهر، حسن سعدآبادی پژوهشگر هسته مدیریت جهادی مرکز رشد دانشگاه امام صادق علیه‌السلام در یادداشتی به مناسبت آزادسازی خرمشهر به پاسخ این سوال پرداخته است که چرا «خدا» خرمشهر را آزاد کرد؟ و در نبرد با باطل تا کجا باید پیش برویم تا نصرت الهی نازل شود و اسباب غیرمادی به کمک بیایند؟

این روزها نام «مکتب حاج قاسم» بیشتر شنیده می‌شود و برای خیلی‌ها سوال است که مکتب حاج قاسم یعنی چه؟ مکتب حاج قاسم، ابداع جدیدی نیست؛ همان مکتب احمد کاظمی‌ها، حسین خرازی‌ها، مهدی باکری‌ها و حسن باقری‌هاست؛ کامل‌تر و فهمیدنی‌تر. مکتبی که به اذعان خود حاج قاسم، خلاصه مکتب امام بود و رمز پیروزی در خرمشهرها را باید در آن جستجو کرد.

۱. مقدمه

می‌گویند خرمشهر را خدا آزاد کرد؛ اما چرا؟ چرا خرمشهر را «خدا» آزاد کرد؟ چرا نمی‌گویند خدا امداد کرد تا در خرمشهر پیروز شویم؟ واقعاً در عملیات بیت‌المقدس چه اتفاقاتی افتاده است؟

برای خودم جالب بود وقتی اولین بار صوت مکالمه بی‌سیم شهید بزرگوار حاج احمد کاظمی را با آقا رشید (سردار غلامعلی رشید) شنیدم؛ آن‌وقت بود که بیشتر معنی این جمله را فهمیدم که چرا می‌گویند خرمشهر را خدا آزاد کرد...

۲. الف) مسئله

چه می‌شود که علیرغم تمام محاسبات مادی و وجود غیرممکن‌ها، خدا خرمشهر را آزاد می‌کند؟

این سوال ازاین‌جهت مهم است که نبردهای آتی ما از جنس «نبرد خرمشهرها» [۱] است و آزاد کردن خرمشهرها کار خداست؛ حالا ما در نبرد خرمشهرها چگونه باید عمل کنیم تا در نقطه نهایی، خدا خرمشهر را آزاد کند؟

۳. ب) بررسی

برای درک این مسئله، نگاهی مجدد به شرایط عملیات الی بیت‌المقدس ضروری است:

۱- در این عملیات کمتر از ۱۵۰ گردان در چهار قرارگاه عملیاتی برای مقابله با ۲۰۰ گردان دشمن سازماندهی شدند.

۲- مرحله اول عملیات که از دهم اردیبهشت شروع شد و حدود شش روز طول کشید. نیروهای ایرانی بخشی از جاده اهواز خرمشهر را بازپس گرفتند ولی خرمشهر آزاد نشد.

۳- مرحله دوم عملیات، بلافاصله از روز شانزدهم اردیبهشت شروع شد و به مدت ۴ روز طول کشید. مناطقی از محدوده منطقه پاسگاه زید تا شمال شلمچه، کوشک و طلائیه آزاد شد ولی خرمشهر آزاد نشد.

۴- مرحله سوم عملیات روز ۲۰ اردیبهشت و با هدف پیشروی به سمت خرمشهر آغاز شد، ولی توفیق رفیق نبود و علی‌رغم تلاش‌های بی‌امان ده روز اخیر، بازهم خرمشهر آزاد نشد.

۵- ۲۰ روز عملیات در شرایط بسیار سخت در کنار ضدحمله‌های شدید صدامی‌ها، جان نیروهای ایرانی را گرفته بود؛ حدود ۵۰۰۰ شهید و بیش از ۱۵۰۰۰ مجروح، سازمان تیپ‌ها و لشکرهای مختلف را به‌هم‌ریخته بود. [۲]

۶- اکثر فرماندهان، خواستار توقف عملیات و بازسازی یگان‌ها بودند ولی حسن باقری می‌گفت که ما تا خرمشهر را آزاد نکنیم از اینجا نخواهیم رفت: «کجا برویم، اصلاً روی برگشت داریم؟ مردم که بیابان نمی‌خواهند، آن‌ها خرمشهر را می‌خواهند… خداوند کمی ما را تحت‌فشار قرار می‌دهد اما خرمشهر را به مردم بازمی‌گرداند.»

۷- علی‌رغم همه مشکلات، آخرین توان نیروهای باقیمانده مجدداً سازماندهی شد و روز اول خرداد به خط دفاعی عراق در نهر خین حمله کردند. پس از دو روز درگیری، با شکستن خط دفاعی عراق، نهایتاً محاصره خرمشهر در قسمت خاکی در حال کامل شدن بود، ولی تا آزادی خرمشهر فاصله و راه زیادی بود! اگر محاصره خرمشهر کامل می‌شد، امکان اعلام خبر پیروزمندانه و تشویق مردم به حضور در جبهه‌ها برای بازسازی یگان‌ها و یکسره کردن کار خرمشهر وجود داشت.

۸- روایت شهید صیاد از شب و صبح سوم خرداد شنیدنی است:

شب سوم خرداد عملیات از سه محور ادامه پیدا کرد. محور اول توسط حاج احمد متوسلیان به نحو مطلوب پیش می‌رفت ولی دو محور دیگر تا ساعت ۴-۵ صبح باز نشد. آن قدر که حاج احمد داد و بیداد می‌کرد که چرا نمی‌آیید؟ ما داریم از چپ و راست می‌خوریم. اما از ساعت ۵ صبح شرایط متفاوت شد. حسین خرازی با هیجان از پشت بی‌سیم گفت ما داریم به طرف جلو می‌رویم و نزدیک رودخانه هستیم و حدود ۵/۶ صبح اعلام کرد که به رودخانه رسیدیم. آن‌قدر به سرعت پیش رفته بودند که هلیکوپتر دشمن فکر کرده بود نیروهای عراقی هستند.

ساعت ۷ صبح خرازی تماس گرفت و گفت ما توانسته‌ایم حدود هفتصد نفر نیرو جمع‌آوری کنیم و اجازه می‌خواست که از طرف پل خاکریزی به طرف عراقی‌ها بزند. ما آمدیم بگوییم نه، ولی به خرازی گفتم اجازه بدهید که مشورت کنم. در ستاد جنگ، وقتی پیشنهاد را مطرح کردم هیچکس نظر مثبت نداشت؛ همه می‌گفتند اگر این عملیات نگرفت، هفتصد نفر را از دست می‌دهیم.

آمدم با شهید خرازی تماس بگیرم و بگویم این کار را نکند، ولی او زودتر تماس گرفت و پرسید: سرانجام مذاکره چه شد؟ آمدم بگویم "نمی‌شود" که گفت دارد وقت می‌گذرد! بالاخره ما همان جا یک تصمیمی گرفتیم و گفتم جلو بروید. نیم ساعت بیشتر طول نکشید که یک دفعه سر و صدای بی‌سیم بلند شد. گفتم حتماً گیر افتاده‌اند.

۹- در بی‌سیم‌های قرارگاه، خبر عجیب و غیرمنتظره‌ی ورود لشکریان ۸ نجف؛ نیروهای حاج احمد کاظمی و بعد ازآن لشکر ۱۴ امام حسین علیه‌السلام؛ نیروهای حاج حسین خرازی به خرمشهر و تسلیم شدن عجیب‌تر و غریب‌تر عراقی‌ها طنین‌انداز می‌شود؛ خبری که هیچکس در قرارگاه، انتظار آن را ندارد. همه باور می‌کنند که خرمشهر را خدا آزاد کرد؛ همان جمله‌ای که احمد کاظمی در بی‌سیم تکرار می‌کند...

آقا رشید: احمد ببین الان حسین [خرازی] منتظر هماهنگی شماست تا کارشونو شروع کنند و عملیاتو با هماهنگی اجرا کنید شما کجائید الان؟

احمد کاظمی: آقا جان، ما داخل خود شهریم، و اینا که تو شهرن اومدن پناهنده شدن مفهوم شد!!!

آقا رشید: احمد جان قطع و وصل می‌شه! دوباره بگو؟ چی گفتی؟

احمد کاظمی: آقا ما تو شهریم بهش بگو، به محسن بگو ما تو شهریم، ما تو شهریم و پنج شش هزار نفرم اومدن پناهنده شدن، ما تو شهریم، ما داریم اونارو تخلیه می‌کنیم، ما تو شهریم و تمام نیروهامون تو خود شهرن!!!

احمد کاظمی: رشید جان مفهوم شد؟

آقا رشید: قابل فهم نبود! شما کجائید احمد؟!!

احمد کاظمی: رشید جان خداوند خرمشهر رو آزادش کرد. آزادش کرد....

۱۰- شهید صیاد شیرازی هم وقتی بی‌سیم را روشن می‌کند با فضای عجیبی روبرو می‌شود:

بی‌سیم را روشن کردم، دیدم شهید خرازی می‌گوید هر چه جلوی خود را نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که عراقی‌ها دست خود را بالا گرفته‌اند، چه کار باید کنیم؟

اسرای عراقی زیاد بودند و نیروهای او کم. نمی‌توانستند این همه اسیر عراقی را کنترل کنند. یک هلیکوپتر بالا رفت و خلبان با هیجان گفت تا چشم کار می‌کند تمام عراقی‌ها در خیابان‌های خرمشهر دستهای خود را بالا برده‌اند.

نمی‌شد به اسیران عراقی بگوییم که شما فعلاً در سنگر بمانید تا ما نیرو جمع‌آوری کنیم و بعداً شما را بازداشت کنیم! در نهایت خداوند این را در ذهن ما رساند که همه رزمندگان یک خط شوند و یک قسمت آنها به طرف رودخانه و قسمت دیگر آنها به طرف جاده خرمشهر تقسیم‌بندی شوند و با دست به سربازان عراقی علامت دهیم که توی جاده بروند. چشمشان کور، ما ماشین نداشتیم که با ماشین ببریمشان، باید پیاده می‌رفتند.

پ) تحلیل

این روزها نام «مکتب حاج قاسم» بیشتر شنیده می‌شود و برای خیلی‌ها سوال است که مکتب حاج قاسم یعنی چه؟ مکتب حاج قاسم، ابداع جدیدی نیست؛ همان مکتب احمدکاظمی‌ها، حسین خرازی‌ها، مهدی باکری‌ها و حسن باقری‌هاست، کامل‌تر و فهمیدنی‌تر. مکتبی که به اذعان خود حاج قاسم، خلاصه مکتب امام بود و رمز این پیروزی‌ها را باید در آن جستجو کرد.

جستجوهای ما برای فهم رمز پیروزی در خرمشهر و اینکه تا کجا باید برویم که نصرت الهی نازل شود و اسباب غیرمادی به کمک بیایند، به این چند مؤلفه منتهی شده است:

۱- درگیری باید در مرزهای مبارزه با دشمن / باطل باشد.

۲- اخلاص و صداقت در مجموعه وجود داشته باشد که: «فَلَمَّا رَأَی اللَّهُ صِدْقَنَا أَنْزَلَ بِعَدُوِّنَا الْکَبْتَ وَ أَنْزَلَ عَلَیْنَا النَّصْرَ». (نهج‌البلاغه، خطبه ۵۶)

۳- نهایت توان و طاقت، به کار گرفته شود.

۴- اما بخش محوری و مهم داستان خرمشهر در آیه «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْنَاهُمْ مَاءً غَدَقًا» (جن/۱۶) نهفته است. تفسیر این آیه را در این کلام امام خامنه‌ای به‌خوبی می‌توان جستجو کرد. ایشان در کتاب طرح کلی اندیشه اسلامی، نقلی دارند از یکی از بزرگان تاریخ معاصر [ص ۴۶۳]؛ نقلی که با مضامین آیات قرآنی کاملاً منطبق است:

آن‌وقتی که می‌توانید مبارزه کنید، وقتی دیدید که دارید شکست می‌خورید باز هم مبارزه کنید تا برسید به آن لحظه‌ای که دیگر یقین می‌کنید که هان حتماً شکست خواهید خورد، باز هم مبارزه کنید. وقتی در آن لحظه‌ای که یقین دارید حتماً شکست می‌خورید باز به تلاش و کوشش و مبارزه خود ادامه دهید، آن‌وقت پیروزی و فتح نصیبتان خواهد شد. آیه قرآن تقریباً نظیر همین مطلب را می‌گوید یا تحقیقاً. می‌فرماید که: «حَتَّی إِذَا اسْتَیْأَسَ الرُّسُلُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا جاءَهُمْ نَصْرُنا» (یوسف/۱۱۰)

این رمز پیروزی خرمشهرهاست...

طرح ریزی عملیات بیت المقدس

اگر چه طرح ریزی عملیات آفندی برای آزاد سازی خرمشهر و منطقه جنوبی خوزستان همزمان با تشکیل قرارگاه کربلا و طرح ریزی عملیات طریق القدس و فتح المبین در دستور کار قرارگاه مزبور قرار گرفته بود و پاره ای مطالعات ابتدایی و اولیه هم انجام شده بود اما طرح ریزی عملیات یاد شده عملاً از روز هشتم فروردین ماه ۳۶۱ که عملیات فتح المبین به پایان غرور آفرین خود رسیده بود آغاز گشت و همزمان و همگام با پیشرفت و تکمیل طرح ریزی، نقل و انتقال نیرو ازجبهه شمالی به جبهه جنوبی (به فاصله حدود ۳۰۰ کیلومتر) و تهیه امکانات مورد نیاز از قبیل آماده سازی پلهای شناور، طراده و قایق‌های هجومی برای عبور از کارون و سایر نیازمندیهای تدارکاتی و پشتیبانی از عملیات با سرعت فراهم می‌شد.

نظر به اینکه فرمانده نیروی زمینی ارتش سرعت در طرح ریزی، تهیه و آماده شدن برای اجرای عملیات را به عنوان تدبیر خود اعلام نموده و به شدت آن را بعنوان یک عامل غافلگیری دشمن پیگیری می نمود، امور یاد شده با تلاش همه مسئولین با سرعت انجام به طوری که ظرف یکماه پس از پایان عملیات فتح المبین همه چیز برای آغاز عملیات جدید آماده بود و بدین ترتیب زمان اجرای عملیات بیت المقدس در  ۱۳۶۱/۲/۱۰  به یگانها ابلاغ شد.

مانور عملیات بیت المقدس

مانور عملیات بیت المقدس در طرح تهیه شده شامل یک مانور چهار مرحله ای بود که به طور کلی شامل عبور از رودخانه کارون و تصرف سرپل، ادامه تک از سرپل به سوی مرز، تک در منطقه شرق بصره و احاطة خرمشهر در شلمچه بود اما در عمل و به علت وضعیت‌های تاکتیکی به وجود آمده، در مراحل سوم و چهارم تغییراتی در طرح تهیه شده انجام و کلاً عملیات در پنج مرحله انجام شد.

نیروهای خودی شرکت کننده در عملیات بیت المقدس

ارتش جمهوری اسلامی ایران:

الف – نیروی زمینی:لشکر ۲۱ پیاده، لشکر ۹۲ زرهی، لشکر ۱۶ زرهی، تیپ ۵۸ تکاور، تیپ ۲۳ نوهد، تیپ ۳۷ زرهی، تیپ ۳ لشکر ۷۷، هوانیروز، گروه‌های ۲۲ و ۳۳ توپخانه، گروه ۴۲۲ مهندسی و گردان ۴۱۲، مهندسی رزمی،گروه مخابرات.

ب – نیروی هوایی: عملیات پشتیبانی نزدیک هوایی، ترابری نیرو و بار، تخلیه مجروحین

سپاه پاسداران انقلاب اسلامی:

الف – نیروهای بسیج مردمی که در قالب ۳ لشکر و تعدادی تیپهای مستقل سازمان یافته بودند

ب – جهاد سازندگی عمدتاً به صورت پشتیبانی مهندسی از عملیات یگانهای نیروی زمینی ارتش و سپاه پاسداران در قالب ۳ قرارگاه عملیاتی نصر، فتح و قدس سازمان یافته بودند.

 اهداف عملیات

مهم ترین اهدافی که در این عملیات دنبال می شد، عبارت بودند از: انهدام نیروی دشمن، حداقل بیش از دو لشکر، آزاد سازی حدود 5400 کیلومتر مربع از خاک ایران؛ از جمله شهرهای خرمشهر، هویزه و پادگان حمید، خارج نمودن شهرهای اهواز، حمیدیه و سوسنگرد از برد توپخانه دشمن، تامین مرز بین المللی (حدفاصل پاسگاه طلائیه تا شلمچه)، آزادسازی جاده اهواز – خرمشهر و خارج شدن جاده اهواز – آبادان از برد توپخانه دشمن

منطقه عملیات

منطقه عمومی عملیات بیت المقدس در میان چهار مانع طبیعی محصور است، که از شمال به رودخانه کرخه کور، از جنوب به رودخانه اروند، از شرق به رودخانه کارون و از غرب به هور الهویزه منتهی می شود.

منطقه مزبور به جز جاده نسبتا مرتفع اهواز – خرمشهر، فاقد هر گونه عارضه مهم برای پدافند است. همین امر موجب شد تا زمین منطقه، به دلیل مسطح بودن برای مانور زرهی مناسب، و برای حرکت نیروهای پیاده به دلیل در دید و تیر قرار داشتن نامناسب باشد. نقاط حساس و استراتژیک منطقه شامل بندر و شهر خرمشهر، پادگان حمید، جفیر، جاده آسفالت اهواز –  خرمشهر، شهر هویزه و رودخانه های کارون، کرخه کور و اروند  بود.

استعداد دشمن

تا قبل از آغاز عملیات بیت المقدس، استعداد نیروهای دشمن به ترتیب زیر بود: لشکر 6 زرهی؛ از جنوب رودخانه کرخه تا هویزه، لشکر 5 مکانیزه؛ از غرب اهواز تا روستای سید عبود، لشکر 11 پیاده از سید عبود تا خرمشهر –  تیپ های 22، 48، 44 مامور حفاظت از خرمشهر بودند، لشکر 3 زرهی در شمال خرمشهر.

با شروع عملیات نیز یگان های دیگری از ارتش عراق به منطقه اعزام شدند که در مجموع تمامی یگان هایی که در منطقه درگیری حضور یافتند، عبارت بودند از: لشکر 5 مکانیزه؛ شامل: تیپ های 26 و 55 زرهی و تیپ های 15 و 20 مکانیزه، لشکر 6 زرهی؛ شامل: تیپ های 16 و 30 زرهی و تیپ  25 مکانیزه، لشکر 3 زرهی؛ شامل: تیپ های 6،12 و 53 زرهی و تیپ 8 مکانیزه، لشکر 9 زرهی؛ شامل: تیپ های 35 و 43 زرهی و تیپ 14 مکانیزه، لشکر 10 زرهی؛ شامل: تیپ های 17 زرهی و 24 مکانیزه، لشکر 11 پیاده؛ شامل: سه تیپ سازمان 44، 48 و 49 پیاده و سه تیپ تحت امر 45 ، 113 و 22 پیاده، لشکر 12 زرهی؛ شامل: تیپ های 46 مکانیزه و 37 زرهی، لشکر 7 پیاده؛ شامل: تیپ های 19 و 39 پیاده، تیپ مستقل 10 زرهی، تیپ های مستقل 109، 419، 416، 90، 417، 601، 602، 605، 606، 409، 238 و 501 پیاده، تیپ های 31، 32 و 33 نیروی مخصوص، تیپ های 9، 10 و 20 گارد مرزی، تعداد 30 گروهان کماندو، تعداد 10 قاطع جیش الشعبی (هر قاطع 450 نفر)، گردان تانک مستقل سیف سعد، گردان های شناسایی حطین، صلاح الدین، حنین، توپخانه دشمن نیز از 530 قبضه توپ در انواع مختلف تشکیل شده بود که به طور تقریبی عبارت بود از 30 گردان.

طرح عملیات

در طراحی عملیات، تهاجم از طریق عبور از رودخانه کارون و پیشروی به سوی مرز بین المللی و سپس آزادسازی شهر خرمشهر مد نظر قرار گرفته و چنین استدلال می شود که حمله به جناح دشمن، که عمدتا به سمت شمال آرایش گرفته بود، عامل موفقیت عملیات است. هم چنین، شکستن خطوط اولیه دشمن و عبور از رودخانه و گرفتن سرپل در غرب کارون تا جاده آسفالته اهواز – خرمشهر به عنوان اهداف مرحله اول و ادامه پیشروی به سمت مرز و تامین خرمشهر به عنوان اهداف مرحله دوم تعیین شدند.

بر همین اساس، محورهای عملیاتی هر یک از قرارگاه ها به ترتیب زیر مقرر گردید: 1- محور شمالی؛ قرارگاه قدس (با عبور از رودخانه کرخه)، 2- محور میانی؛ قرارگاه فتح (با عبور از رودخانه کارون و پیشروی به سمت جاده اهواز – خرمشهر). 3-  محور جنوبی؛ قرارگاه نصر (با عبور از کارون و پیشروی به سمت خرمشهر).

شرح عملیات

سرانجام عملیات بیت المقدس در 30 دقیقه بامداد روز 10 اردیبهشت 1361 با قرائت رمز عملیات بسم الله الرحمن الرحیم . بسم الله القاسم الجبارین، یا علی ابن ابی طالب از سوی فرماندهی آغاز شد.

شهید آیت الله صدوقی و آیت الله مشکینی نیز که در کنار فرماندهان سپاه و ارتش در قرارگاه کربلا حضور داشتند، هر یک به طور جداگانه، پیام هایی را به وسیله بی سیم خطاب به رزمندگان اسلام قرائت کردند.

عملیات بیت المقدس را به چهار دوره زمانی به شرح زیر می توان تقسیم کرد:

مرحله اول : در محور قرارگاه قدس (شمال کرخه کور) به دلیل هوشیاری دشمن و وجود استحکامات متعدد، پیشروی نیروها به سختی امکان پذیر بود و در این میان تنها تیپ های 43 بیت المقدس و 41 ثارالله موفق شدند از مواضع دشمن عبور کرده و منطقه ای در جنوب رودخانه کرخه کور را به عنوان سرپل تصرف کنند. عدم پوشش جناحین این یگان ها باعث شده بود که فشار شدید دشمن برآن ها وارد شود.

در محور قرارگاه فتح، یگان های خودی ضمن عبور از رودخانه به سرعت خود را به جاده اهواز – خرمشهر رسانده و به ایجاد استحکامات و جلوگیری از نقل و انتقالات و تحرکات دشمن در جاده مذکور پرداختند.

در محور قرارگاه نصر، به دلیل تاخیر در حرکت و وجود با تلاق در کنار جاده اهواز – خرمشهر و هم چنین تمرکز دشمن در شمال خرمشهر، نیروهای این قرارگاه نتوانستند به اهداف مورد نظر دست یافته و با قرارگاه فتح الحاق کنند.

الحاق کامل قرارگاه نصر با قرارگاه فتح و هم چنین تصرف اهداف مرحله اول قرارگاه قدس در دستور کار عملیات شب دوم قرار گرفت که با انجام آن تا حدودی اهداف مورد نظر محقق شد، لیکن برخی رخنه ها همچنان باقی بود تا این که سرانجام پس از 5 روز، جاده اهواز – خرمشهر از کیلومتر 68 تا کیلومتر 103 تثبیت و کلیه رخنه ها ترمیم شد.

مرحله دوم: در این مرحله آزاد سازی خرمشهر از دستور کار عملیات خارج و تصمیم گرفته شد که قرارگاه های فتح و نصر از جاده اهواز – خرمشهر به سمت مرز پیشروی کنند و قرارگاه قدس نیز ماموریت یافت تا به صورت محدود برای تصرف سرپل در جنوب کرخه کور اقدام نماید و سپس آن را گسترش دهد.

عملیات در این مرحله در ساعت 22:30 روز 61/2/16 آغاز شد. نیروهای قرارگاه فتح در همان ساعات اولیه به جاده مرزی رسیدند. یگان های قرارگاه نصر نیز با اندکی تاخیر و تحمل فشارهای دشمن، به مرز رسیده و با قرارگاه فتح الحاق کردند.

دشمن با مشاهده جهت پیشروی نیروهای ایران به طرف مرز، لشکر های 5 و 6 خود را به عقب کشاند. به نظر می رسید این عقب نشینی با دو هدف انجام شده باشد: یکی جلوگیری از محاصره و انهدام این لشکرها،  و دیگری تقویت هر چه بیشتر خطوط پدافندی بصره و خرمشهر.

در پی این عقب نشینی که از ساعات اولیه روز 61/2/18 آغاز شده بود، نیروهای قرارگاه قدس ضمن تعقیب نیروهای دشمن، تعدادی از آن ها را که از قافله عقب مانده بودند، به اسارت خود درآوردند و در نتیجه جاده اهواز – خرمشهر (تا انتهای جنوب منطقه ای که توسط قرارگاه نصر به عنوان سرپل تصرف شده بود) و نیز مناطقی همچون جفیر، پادگان حمید و هویزه آزاد شدند.

مرحله سوم: در این مرحله، قرارگاه نصر ماموریت یافت تا حرکت خود را به سمت خرمشهر آغاز نماید. نیروهای عمل کننده که متشکل از چهار تیپ مستقل سپاه پاسداران و دو تیپ ارتش بودند، در آخرین ساعات روز 61/2/19 عملیات خود را آغاز کردند؛ اما به دلیل هوشیاری دشمن و تمرکز نیرو در خطوط  پدافندی اش، نیروهای خودی در انجام ماموریت خود توفیق نیافتند. تکرار این عملیات در روز بعد نیز به شکست انجامید. به همین خاطر تصمیم گرفته شد تا برای انجام عملیات نهایی فرصت بیشتری به یگان ها داده شود. هم چنین مقرر شد دو تیپ المهدی (عج) و امام سجاد (ع) از قرارگاه فجر نیز در حرکت بعدی استفاده شود.

مرحله چهارم عملیات از 1 تا 4 خرداد 1361:

سرانجام  در ساعت 22:30 اول خرداد 1361 تلاش برای آزادی سازی خرمشهر با رمز «بسم الله القاسم الجبارین یا محمد بن عبدالله (ع)» آغاز شد در برابر تک سریع و غافلگیرانه، نیروهای عراقی دچار وحشت وسرگردانی شدید شدند و نتوانستند واکنش مهمی از خود نشان دهند و ارتباط یگان های دشمن با یکدیگر قطع شد. فرار افسران و درجه داران و سربازان عراقی از منطقه خرمشهر گویای از هم پاشیدگی سازمان یگان های دشمن بود.

در روز دوم خرداد نتیجه پیکار بسیار درخشان بود و قرارگاه کربلا به هدف خود که احاطه کامل خرمشهر بود، رسید. تعداد اسرای عراقی در این روز از 2830 نفر تجاوز کرد و یگان هایی از دشمن که در منطقه بین نهر عرایض و شلمچه مستقر بودند، به میزان زیاد منهدم شدند.

با وجود حضور گسترده هواپیماهای عراقی در آسمان منطقه، عقابان تیزپرواز نیروی هوایی ارتش در پشتیبانی از یکان های رزمنده، در صحنه عملیات بیت المقدس حضوری فعال داشتند و با بمباران پل شناور عراقی ها بر روی شط العرب و مناطق تجمع آنان در آن سوی رودخانه، نقش ارزنده ای در آزاد سازی خرمشهر ایفا کردند.

در اواخر روز دوم خرداد، قرارگاه کربلا پس از بررسی آخرین وضعیت، تصمیم گرفت تا نیروها با ورود به شهر، آنرا از لوث وجود نیروهای عراقی پاک گردانند. و در سه بامداد روز سوم خرداد واحدهایی از رزمندگان ایران به آن سوی رودخانه وارد شدند.

از طرف دیگر جمعی از نیروهای عراقی با استفاده از تاریکی شب و قایق اقدام به فرار کردند که تعدادی از این قایق ها توسط تکاوران نیروی دریایی هدف قرار گرفت و سرنشینان آن ها غرق شدند.

نیروهای عراقی از ساعت سه و پنجاه دقیقه بامداد تا نیم بعد ازظهر روز سوم خرداد از سمت شلمچه 3 بار اقدام به پاتک کردند و تلاش نمودند تا از طریق جاده شلمچه – خرمشهر حلقه محاصره خرمشهر را بشکنند، اما هر بار با پایداری و مقاومت دلاورانه رزمندگان ایرانی مواجه شدند و با دادن خساراتی عقب نشینی کردند.

در ساعت 11 صبح روز سوم خرداد در حالی که درگیری شدیدی بین قوای ایرانی و نیروهای عراقی در شمال نهر خین جریان داشت و دشمن در فکر شکستن حلقه محاصره خرمشهر بود، رزمندگان ایرانی از جناح غرب و خیابان کشتارگاه وارد شهر شدند. ناحیه گمرک خرمشهر در کنار اروند اندکی مقاومت کرد که آن هم به سرعت در هم شکسته شد.

در ساعت 12 قوای ایران از سمت شمال و شرق وارد شهر شدند و نیروهای متجاوز بعثی که 24 ساعت در محاصره کامل قرار داشتند، راهی جز اسارت یا فرار و یا کشته شدن نداشتند. بدین جهت واحدهای عراقی گروه گروه به اسارت رزمندگان اسلام در آمدند.

در ساعت 2 بعد از ظهر، خرمشهر به طور کامل آزاد شد و پرچم پر افتخار جمهوری اسلامی ایران برفراز «مسجد جامع» و پل تخریب شده خرمشهر به اهتزاز درآمد.

بدین ترتیب این شهر مقاوم که پس از 35 روز پایداری و مقاومت در 4 آبان 1359 به اشغال دشمن درآمده بود، پس از 578 روز (19 ماه) اسارت، بار دیگر به آغوش گرم میهن اسلامی بازگشت و پیکره پاک آن از لوث وجود متجاوزان تطهیر گردید.

رزمندگان اسلام در اولین اقدام خود پس از آزاد سازی شهر، نماز شکر را در مسجد جامع خرمشهر اقامه کردند. خبر آزاد سازی خرمشهر به سرعت در همه جا طنین افکند و ملت ایران اسلامی را که مدت ها در آرزوی شنیدن چنین خبر مسرت بخشی بودند، غرق در شادی و سرور کرد. مردم به خیابان ها ریختند و با پخش شیرینی به جشن و شادی پرداختند. در پایان آن روز امت شهید پرور ایران با حضور در مساجد، نماز شکر به جای آورده و با فرا رسیدن شب به یمن پیروزی حق بر باطل بر پشت بام ها ندای الله اکبر سردادند.

نتایج

طی عملیات بیت المقدس 5038 کیلومتر مربع از اراضی اشغال شده از جمله شهرهای خرمشهر و هویزه و نیز پادگان حمید و جاده اهواز – خرمشهر آزاد شدند. علاوه بر این شهرهای اهواز، حمیدیه و سوسنگرد از تیررس توپخانه دشمن خارج گردیدند. هم چنین 180 کیلومتر از خط مرزی تامین شد،  با فتح خرمشهر، برتری نظامی ایران بر عراق مورد تایید کارشناسان و تحلیل گران نظامی قرار گرفت، فتح خرمشهر موجب انفعال ارتش عراق شد؛ به گونه ای که نظامیان عراقی تا مدت زیادی نتوانستند از لاک دفاعی خارج شوند، عملیات بیت المقدس موجب شد تا کشورهای عرب منطقه به تقویت مالی و نظامی عراق مبادرت ورزند، طی این عملیات حدود نوزده هزار تن از نیروهای دشمن به اسارت درآمده و بالغ بر شانزده هزار تن کشته و زخمی شدند.

میزان انهدام یگان های دشمن

لشگر 3 زرهی و لشگرهای 11 و 15 پیاده: 80 درصد، لشگرهای 9 و 10 زرهی: 50 درصد، لشگر 7 پیاده: 40 درصد، لشگر 5 مکانیزه و لشگرهای 6 و 12 زرهی: 20 درصد، تیپ های 9، 10 و 20 گارد مرزی: 100 درصد، تیپ 109 پیاده: 60 درصد، تیپ های 601، 602، 416، 419 پیاده: 50 درصد، تیپ های 31، 32 و 33 نیروهای مخصوص به میزان زیاد، نگاهی به اخبار و گزارش های منعکس شده از خبرگزاری ها، شبکه های مختلف تلویزیونی مطبوعات معتبر جهان درباره عملیات بیت المقدس و آزادسازی خرمشهر نشان می دهد با وجود نگاه جانبدارانه و جهت دار در ارسال اخبار و اطلاعات یومیه در این باره جملگی این رسانه ها زبان اعتراف گشوده و با بهت و حیرت به شکست نیروهای عراقی در این عملیات اذعان کرده اند مطلب ذیل که با تلاش روابط عمومی سازمان حفظ نشر آثار و ارزش های دفاع مقدس سپاه پاسداران تهیه شده نگاهی دارد به اخبار و مواضع رسانه های جهان پس از آزادسازی خرمشهر.
عملیات پیروز بیت المقدس که منجر به آزادسازی خرمشهر پس از ۵۷۵ روزگردید، ضربه اساسی و تعیین کننده ای بر پیکر دشمن وارد ساخت و تمامی معادلات، و ذهنیت هایی را که درمورد توانایی و قابلیت های نظامی ایران وجود داشت، تغییر داد. بسیاری از کارشناسان نظامی تحلیل گران رسانه های خارجی، در برابر سرعت عمل و ویژگی های عملیاتی نیروهای ایرانی به هنگام فتح خرمشهر، غافلگیر، مبهوت و شگفت زده شدند.
رادیو دولتی انگلیس که در شامگاه نهم اردیبهشت ۱۳۶۱ اعلام می کرد: «چنانچه ایرانیان درصدد بازپس گرفتن خرمشهر برآیند، سخت ترین» گردو «را برای شکستن برگزیده اند.» سرانجام ناچار شد سکوت خود را بکشند و طی گفتاری در روز پنجم خرداد ماه سال ۶۱ یعنی دو روز پس از آزادسازی خرمشهر توسط رزمندگان اسلام حیرت زده اعلام کند: «از زمانی که خبرنگاران غربی از نیروهای عراقی در خرمشهر دیدن کرده و از روحیه خوب آنها گزارش داده اند، بیش از سه یا چهار روز نمی گذرد که ناگهان همه شهر از دست عراقی ها بیرون کشیده شد.»
در ساعت ۱۰:۵۵ دقیقه بامداد چهارشنبه، چهارم خرداد ۶۱ خبرگزاری های بین المللی، در گزارش هایی که با عنوان «بسیار مهم» از بغداد به سراسر جهان مخابره کرد برای نخستین بار ضمن استناد به بیانیه نظامی بغداد اعلام داشتند که عراق «تلویحا به شکست خود اعتراف کرده است. به نوشته وزیر خارجه وقت جمهوری اسلامی ایران، خبرگزاری رسمی عراق _ آی.ان. ۱ _ طی یک اطلاعیه کوتاه ضمن آن که از خرمشهر با عنوان» بندر خرمشهر «نام برد، اعلام کرد: سخنگوی ارتش عراق اعلام کرده است بندر خرمشهر را ترک کرده و تا مرزهای بین المللی عقب نشینی کرده اند. این خبرگزاری افزود که عقب نشینی نیروهای عراقی، از روز یکشنبه اول خرداد ۱۳۶۱ آغاز شده است.»
همین اطلاعیه تلکس بین المللی خبرگزاری عراق، عصر روز چهارم خرداد ۱۳۶۱ به صورت دیگری از سوی رادیو صوت الجماهیر بغداد به اطلاع افکار عمومی عراق رسانده شد: «یک سخنگوی ارتش عراق اعلام کرده است که نیروهای پیروزمند قادسیه صدام پس از آن که تمامی حمله های قوای دشمن منحوس و نژادپرست فارس را در مناطق الخفاجیه (سوسنگرد) و الاهواز (اهواز) با اقتدار کامل دفع کردند... صبح روز ۲۴/۵/۱۹۸۲ (61/3/3) در یک جابه جایی تحسین برانگیز، عقب نشینی تاکتیکی(!) خود را از جبهه معمره (خرمشهر) با موفقیت کامل انجام داده اند.
این دعاوی درست در شرایطی از رادیوی دولتی بغداد پخش می شد که خبرگزاری آمریکایی» یونایتدپرس «در ساعت بیست وچهار و بیست ودو دقیقه همان روز، در گزارش ارسالی خود از بیروت، سربازان عراقی را در حال فرار توصیف کرده و نوشت:« ... سربازان در حال فرار عراق، سرگرم گریختن از خرمشهر و مناطق اشغالی هستند ». پس از پخش گزارش های مستند و خبری و تصاویر تهیه شده از جبهه خرمشهر توسط رسانه های ایران و خارجی که در آنها شکست نیروهای عراقی در قالب صفوف هزاران نفره اسرا و انبوه ادوات و تجهیزات منهدم شده یا به غنیمت درآمده دشمن، به گویاترین وجهی به نمایش درآمد، دیگر حتی کشورهای جنوب خلیج فارس نیز که همواره از صدام حمایت می کردند، اکنون به واهی بودن دعاوی حکام بغداد اذعان داشتند. از طرف دیگر رژیم عراق برای فریب افکار عمومی و سرپوش گذاشتن بر شکست های بیت المقدس، اقدام به اعطای» مدال شجاعت «،» نشان لیاقت «و نشان» رافدین «به تعدادی از فرماندهان خود کرد. رادیو دولتی صدای امریکا پس از پنج شبانه روز سکوت و امتناع از انعکاس خبر فتح خرمشهر توسط نیروهای ایران، سرانجام در» گزارش ویژه «هشتم خرداد ماه سال ۱۳۶۱ خود می گوید:» با وجود مشکلات تدارکاتی، ناآرامی های ناشی از انقلاب و کاهش تدریجی قدرت عملیات نیروهای هوایی ایران، ماشین نظامی ایران به گونه ای اعجاب آور عمل کرد.
روزنامه  گاردین چاپ انگلستان درباره  فتح خرمشهر می نویسد: «سقوط خرمشهر یعنی سقوط آخرین و مهم ترین افتخار جنگی عراق که ایرانی ها با بازپس گرفتن آن، این برگ برنده را که به وسیله آن عراق می کوشید ایران را به پای میز مذاکره بکشاند، از دست بغداد ربودند.»
همچنین وزیر امور خارجه آمریکا «الکساندر هیگ» رسما در شورای امور خاورمیانه وزارت خارجه می گوید: «پیروزی های اخیر ایران در جنگ با عراق برای آمریکا نگران کننده است و منافع غرب خصوصا آمریکا را در منطقه به خطر انداخته است.» 

پی‌نوشت‌ها:

[۱] جوان‌های عزیز! بچه‌های عزیز من! فردا مال شما است، آینده مالِ شما است؛ شما هستید که باید این تاریخ را با عزتش محفوظ نگه‌دارید؛ شما هستید که این بارِ مسئولیت را بر دوش دارید؛ خرمشهرها در پیش است؛ نه در میدان جنگ نظامی، [بلکه‌] در یک میدانی که از جنگ نظامی سخت‌تر است. البتّه ویرانی‌های جنگ نظامی را ندارد؛ به‌عکس، آبادانی به دنبال دارد، امّا سختی‌اش بیشتر است. (بیانات مقام معظم رهبری، ۰۳/۰۳/۱۳۹۵)

[۲] خواندن کتاب همپای صاعقه و حماسه شهیدانی چون حسین قجه‌ای به فهم دقیق مطلب کمک می‌نماید.

منابع:

https://www.isna.ir/news/1401021609498/%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%B7%D8%B1%D8%AD-%D8%B1%DB%8C%D8%B2%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3

https://farhangian.nahad.ir/%D8%A2%D8%B1%D8%B4%DB%8C%D9%88%20%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1/%D8%AE%D8%B1%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%B1%D8%A7-%D8%AE%D8%AF%D8%A7-%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%B1%D8%AF-%DB%8C%D8%B9%D9%86%DB%8C-%DA%86%D9%87%D8%9F

https://www.tasnimnews.com/fa/news/1400/03/03/2508656/%DA%86%DA%AF%D9%88%D9%86%D9%87-%D8%AE%D8%AF%D8%A7-%D8%AE%D8%B1%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%B1%D8%A7-%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%B1%D8%AF

https://www.imna.ir/news/425188/%D8%AE%D8%B1%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%B1%D8%A7-%D8%AE%D8%AF%D8%A7-%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%B1%D8%AF

https://www.jamaran.news/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA-12/1510608-%D8%A2%DB%8C%D8%A7-%D8%AC%D9%85%D9%84%D9%87-%D8%AE%D8%B1%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%B1%D8%A7-%D8%AE%D8%AF%D8%A7-%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%B1%D8%AF-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D8%A7%D8%B3%D8%AA

https://www.imna.ir/news/425188/%D8%AE%D8%B1%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%B1%D8%A7-%D8%AE%D8%AF%D8%A7-%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%B1%D8%AF

https://www.mehrnews.com/news/4932617/%DA%86%D8%B1%D8%A7-%D8%AE%D8%AF%D8%A7-%D8%AE%D8%B1%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%B1%D8%A7-%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%B1%D8%AF