مفهوم قوامیت مردان بر زنان،

آیه اَلرِّ‌جَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ (نساء: ۳۴) به مسائل سرپرستی و ریاست در خانواده (قوامیت مردان بر زنان) اشاره دارد. در این آیه همچنین به وظایف زن و شوهر نسبت به یکدیگر مانند تأمین هزینه‌های زندگی از طرف مرد و حفظ اموال و ناموسِ مرد از طرف زن پرداخته شده است.

توصیه راهکارهایی به مردان در برخورد با زنان ناشزه (زنانی که وظایف همسری خود را بجا نمی‌آورند) از دیگر مطالب مطرح شده در این آیه است: نصیحت، دوری در بستر و تنبیه بدنی خفیف بدون خروج از حریم عدالت از جمله این راهکارها است.

متن، ترجمه و معرفی

الرِّ‌جَالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَیٰ بَعْضٍ وَبِمَا أَنفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ ۚ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِّلْغَیبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ ۚ وَاللَّاتِی تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُ‌وهُنَّ فِی الْمَضَاجِعِ وَاضْرِ‌بُوهُنَّ ۖ فَإِنْ أَطَعْنَکمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَیهِنَّ سَبِیلًا ۗ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیا کبِیرً‌ا ﴿۳۴﴾
مردان، سرپرست زنانند، به دلیل آنکه خدا برخی از ایشان را بر برخی برتری داده و [نیز] به دلیل آنکه از اموالشان خرج می‌کنند. پس، زنان درستکار، فرمانبردارند [و] به پاس آنچه خدا [برای آنان‌] حفظ کرده، اسرار [شوهران خود] را حفظ می‌کنند. و زنانی را که از نافرمانی آنان بیم دارید [نخست‌] پندشان دهید و [بعد] در خوابگاه‌ها از ایشان دوری کنید و [اگر تاثیر نکرد] آنان را بزنید؛ پس اگر شما را اطاعت کردند [دیگر] بر آنها هیچ راهی [برای سرزنش‌] مجویید، که خدا والای بزرگ است.

آیه الرجال قوامون علی النساء، سی و چهارمین آیه سوره نساء است که بر سرپرستی و مدیریت مردان بر زنان[۱] و مسائل سرپرستی در خانواده[۲] اشاره دارد. خداوند در این آیه به بررسی جایگاه، مسئولیت و وظایف مرد در خانواده پرداخته است. در این آیه همچنین وظایف متقابل زن در مقابل همسر و همچنین راهکار حفظ خانواده از فروپاشی بررسی شده است.[۳]

شأن نزول

تفاسیر اهل سنت دو سبب برای نزول آیه الرجال قوامون علی النساء ذکر کرده‌اند:

 سعد بن ربیع از بزرگان انصار زنش حبیبه را به دلیل نافرمانی سیلی زد. حبیبه به همراه پدرش نزد پیامبر(ص) شکایت کرد که پیامبر(ص) فرمود: زن حق قصاص دارد. هنگام بازگشت حبیبه، این آیه نازل شد و پیامبر(ص) فرمود: بازگردید ما چیزی اراده کردیم؛ ولی خواست خدا چیز دیگری بود و آنچه خدا خواهد، بهتر است.[۴]
فخر رازی سوال و سخن زنان درباره بیشتر میراث بردن مردان را سبب نزول این آیه می‌داند که در جواب پرداخت مهریه و نفقه توسط مردان را علت این ارث‌بری بیشتر دانسته است.[۵]

علامه طباطبایی ظاهر روایاتِ شأن نزول اول (کتک زدن حبیبه توسط همسرش سعد بن ربیع) را دارای اشکال می‌داند؛ زیرا بر فرض صحت این روایات، اولا پیامبر(ص) حکم نکرده و فقط جواب سوال را داده و برای صدور حکم باید دو طرف در محکمه حاضر باشند. در ثانی بیان این شأن نزول تخطئه رسول خدا(ص) خواهد بود؛ زیرا می‌خواهد بگوید پیامبر حکمی کرده که اشتباه است و این با عصمت پیامبر اسلام(ص) منافات دارد؛ بنابراین چنین شان نزولی قابل قبول نخواهد بود.[۶]

محتوای آیه

آیه الرجال قوامون علی النساء به چند مطلب درباره سرپرستی و ریاست در خانواده (قوامیت مردان بر زنان)، تأمین هزینه‌های زندگی، وظایف متقابل همسران و راهکارهای حفظ خانواده از فروپاشی در صورت نشوز زنان پرداخته است.[۷]
سرپرستی و ریاست در خانواده
نوشتار اصلی: قوامیت مردان بر زنان

مفسران فراز «الرجال قوامون علی النساء» در آیه ۳۴ سوره نساء را به سه رویکرد کلی تفسیر کرده‌اند:

بسیاری از متفکران و مفسران شیعی چون شأن مرد را شأن مدیریت خانواده دانسته‌اند، از مفهوم قوامون تحت عناوینی چون سرپرستی و قیمومت،[۸] ولایت،[۹] سلطه[۱۰] و حاکمیت مرد بر زن[۱۱] یاد کرده‌اند.
برخی از مفسران قوامیت را به مفهوم قیام به امر، مراقبت، تکفل امور زنان و کارگزاری دانسته‌اند.[۱۲] به نظر این گروه، آیه قوامیت فقط بر قیام کردن به امور زنان و نه سلطه بر آنها دلالت دارد.[۱۳]
    برخی دیگر از مفسران با تلفیق دو دیدگاه قبلی (ریاست و کارگزاری) بر این باورند که قوامیت فقط سرپرستی به معنی امر و نهی نیست؛ بلکه اعتنا به شأن زنان و رسیدگی به امورشان نیز است.[۱۴]

وظایف متقابل همسران

در بخش دیگری از آیه ۳۴ سوره نساء، خداوند به وظایفی که زن و شوهر نسبت به همدیگر دارند پرداخته است. مفسران منظور از این فراز آیه «وَ بِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ» را، تعهد شوهر نسبت به تامین هزینه‌های زندگی آبرومندانه از جمله پرداخت نفقه زن و فرزندان و مهریه زنان و همچنین حراست از کیان خانواده دانسته‌اند.[۱۵]

در مقابل تعهداتی که شوهر نسبت به دیگر اعضای خانواده دارد، خداوند از زن نیز خواسته است خاضع، سازگار و متعهد در برابر نظام خانواده باشد و با اطاعت از شوهر خود و حفظ ناموس و اموال شوهر نه تنها در زمان حضور بلکه در غیاب او و حفظ شأن و احترام شوهر، وظیفه همسری خود را بجا آورد و مرتکب خیانت نشود.[۱۶]

راهکارهای حفظ خانواده

در بخش انتهایی آیه چگونگی برخورد با زنان ناشزه (زنانی که وظایف همسری خود را بجا نمی‌آورند) مطرح شده است. طبق نظر مفسران، مردان در برابر زنانی که ناشزه هستند، باید راهکارهای توصیه شده در آیه را (موعظه، دوری در بستر و زدن خفیف) مرحله به مرحله بدون خروج از حریم عدالت انجام دهند.[۱۷] طبق تقسیم‌بندی مکارم شیرازی در تفسیر نمونه مراحل برخورد با زن ناشزه چنین است:

 موعظه و نصیحت:

اولین مرحله برخورد با زنان ناشزه موعظه و نصیحت دوستانه(فَعِظُوهُنَّ) و بیان نتایج سوء کارهایی است که انجام می‌دهند.
 دوری در بستر: در صورت عدم تاثیر موعظه و پند، مرحله دوم که دوری کردن از زن متخلف در بستر است. (وَ اهْجُرُوهُنَّ فِی الْمَضاجِعِ) این عکس العمل و بی‌اعتنایی نشانه عدم رضایت از رفتار آنها را آشکار می‌سازد و ممکن است این واکنش خفیف در روح آنها موثر باشد.
 تنبیه بدنی: چنانچه سرکشی و پشت پازدن به وظایف و مسئولیت‌ها از حد بگذرد و زن با لجاجت، کانون خانواده را در معرض آسیب قرار دهد، مرحله نهایی یعنی زدن خفیف (وَ اضْرِبُوهُنَّ) توصیه شده است؛ البته تنبیه زنان باید خفیف باشد، چنانچه در روایات[۱۸] و کتب فقهی[۱۹] آمده این تنبیه نباید منجر به شکستگی، مجروحیت و یا حتی کبودی در بدن زن گردد.[۲۰]

اَلرِّجَالُ قَوَّ مُونَ عَلَى النِّسَآءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَ بِمَآ أَنْفَقُواْ مِنْ أَمْوَ لِهِمْ فالصَّلِحَتُ قَنِتَتٌ حَفِظَتٌ لِّلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَالَّتِى تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُواْ عَلَيْهِنَّ سَبِيلاً إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيّاً كَبِيراً

ترجمه
مردان داراى ولایت بر زنانند از آن جهت كه خدا بعضى از ایشان (مردان) را بر بعضى (زنان) برترى داده (قدرت بدنى، تولیدى واراده بیشترى دارند) و از آن جهت كه از اموال خود نفقه مى دهند، پس زنانِ شایسته، فرمان بردارند و نگهدار آنچه خدا (براى آنان) حفظ كرده، (حقوق واسرار شوهر،) در غیاب اویند. و(امّا) زنانى كه از سرپیچى آنان بیم دارید، پس (نخست) آنان را موعظه كنید و(اگر مؤثّر نشد) در خوابگاه از آنان دورى كنید و(اگر پند وقهر اثر نكرد،) آنان را بزنید (وتنبیه بدنى كنید)، پس اگر اطاعت شما را كردند، بهانه اى بر آنان (براى ستم وآزار) مجویید. همانا خداوند بزرگوار و بزرگ مرتبه است.

نکته ها

قَوّام» به كسى گفته مى شود كه تدبیر و اصلاح دیگرى را بر عهده دارد.
«نشوز» از «نشز» به معناى زمین بلند وبه سركشى وبلندپروازى نیز گفته مى شود.
شرط سرپرستى و مدیریّت، لیاقت تأمین و اداره زندگى است و به این جهت، مردان نه تنها در امور خانواده، بلكه در امور اجتماعى، قضاوت و جنگ نیز بر زنان مقدّمند، «بما فضّل اللّه... و بما انفقوا» و به این خاطر نفرمود: «قوّامون على ازواجهم»، زیرا كه مسئله ى زوجیّت مخصوص زناشویى است و خدا این برترى را مخصوص خانه قرار نداده است.
گرچه برخى زنان، در توان بدنى یا درآمد مالى برترند، ولى در قانون و برنامه، باید عموم را مراعات كرد، نه افراد نادر را.

براى جمله «حافظات للغیب بما حفظ اللَّه» معانى گوناگونى است:

الف: زنان، آنچه را خدا خواهان حفظ آن است، حفظ نمایند.
ب: زنان، حقوق شوهران را حفظ كنند، همان گونه كه خدا حقوق زنان را در سایه تكالیفى كه بر مرد نهاده، حفظ كرده است.
ج: زنان حافظ هستند، ولى این توفیق را از حفظ الهى دارند.
وقتى راههاى مسالمت آمیز سود نبخشید، یا باید دست از انجام وظیفه كشید، یا باید در صورت تأثیر نداشتن موعظه و قهر، خشونت به خرج داد. به گفته ى روانشناسان، بعضى افراد، حالت مازوشیسم (آزار طلبى) پیدا مى كنند كه تنبیه مختصر بدنى، برایشان همچون مرهم است. در تنبیهات بدنى هم، اسلام سفارش كرده كه نباید به مرحله ى كبودى جسم یا زخمى شدن بدن برسد. به علاوه، مرد متخلّف هم گاهى توسط قاضى تنبیه بدنى مى شود.
رسول خداصلى الله علیه وآله فرمود: كتك شما نباید به نحوى باشد كه اثر آن در جسم زن نمودى داشته باشد، یا كتك نشانه خودنمایى و اظهار قدرت مرد باشد كه زهره چشمى بگیرد. «ضرباً غیر مبرّج»[تفسیر طبرى، ج 5، ص 68 و درّالمنثور، ج 2، ص 522]
امام صادق علیه السلام فرمودند: نشوز زن آن است كه در فراش (همبستر شدن) از شوهر تبعیت نكند و مقصود از «اضربوهنّ»، زدن با چوب مسواك و شبیه آن است، زدنى كه از روى رفق و دوستى باشد.[من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 521]

پيام ها

 1- در یك اجتماع دو نفرى هم، یكى باید مسئول و سرپرست باشد. مدیر خانه مرد است. «الرّجال قوّامون على النساء»
2- در اداره امور زندگى، باید تعقّل و تدبیر، بر احساسات و عواطف حاكم باشد. «الرّجال قوّامون على النساء»
3- نظام حقوقى اسلام با نظام تكوین و آفرینش هماهنگ است. حقّ مدیریّت مرد، به خاطر ساختار جسمى و روحى اوست. «الرّجال قوّامون على النساء»
4- برترى هاى طبیعى فضل الهى است. «بما فضّل اللَّه»
5 - هزینه زندگى، بر عهده مرد است. «بما انفقوا»
6- قانونگذار باید در وضع قانون، به تفاوت هاى طبیعىِ زن و مرد در آفرینش، توجه داشته باشد. «الرّجال قوّامون... بما فضّل اللّه»
7- نشانه شایستگى زن اطاعت و تواضع او نسبت به شوهر است. «قانتات»
8 - نشانه همسر شایسته، حفظ خود در غیاب شوهر است. «حافظات للغیب»
9- اطاعت زن از شوهر و حفظ حقوق وى، مشروط به تأمین زندگى او از سوى مرد است. «بما انفقوا...فالصالحات قانتات حافظات»
10- علاج واقعه را قبل از وقوع باید كرد. پیش از آنكه زن ناشزه شود، چاره اى بیندیشید. «تخافون نشوزهنّ»
11- مرد هیچ حقّى در آزار همسر مطیع خود ندارد. «فان اطعنكم فلاتبغوا علیهنّ سبیلاً»
12- سه مرحله موعظه، ترك هم خوابى وتنبیه، براى مطیع كردن زن است. پس اگر از راه دیگرى زن مطیع مى شود، مرد حقّ برخورد ندارد. جمله ى «فان اطعنكم» نشانه آن است كه هدف اطاعت است، گرچه از طریق دیگرى باشد.
13- تواضع زن، ضعف نیست، ارزش است. «فالصالحات قانتات»
14- نشانه ى همسر شایسته، رازدارى، حفظ مال و آبرو و ناموس شوهر در غیاب اوست. «فالصالحات ... حافظات للغیب»
15- برخورد با منكرات باید گام به گام و مرحله به مرحله باشد. موعظه، قهر تنبیه. «فعظوهنّ واهجروهنّ...»
16- تا موعظه مؤثر باشد، قهر و خشونت ممنوع و تا قهر و جدایى موقت اثر كند، تنبیه بدنى ممنوع است. «فعظوهنّ واهجروهنّ... واضربوهنّ»
17- برخورد خشن و تنبیه، تنها براى انجام وظیفه است، نه انتقام و كینه و بهانه. «فان اطعنكم فلاتبغوا علیهن»
18- برترى مردان، نباید سبب غرور شود، چون خدا از همه برتر است. «ان اللّه كان علیاً كبیراً»
19- توجّه به برترى خداوند، كلید تقوى و پرهیز از ستم بر همسران است. «ان اللَّه كان علیاً»
 

پانویس

1.رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۴، ص۱۱۷.
.2.مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۳۶۹.
3.مصطفوی فرد، «رویکرد اندیشوران شیعه به مفهوم قوامیت مرد در آیه ۳۴ سوره نسا»، ص۸۲.
4.واحدی، اسباب نزول القرآن، ۱۴۱۱ق، ص۱۵۵؛ بیضاوی، انوار النتزیل، ۱۴۱۸ق،‌ ج۲، ص۷۲.
5.فخر رازی، تفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۰، ص۷۰.
6.طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۳۴۹.
7.مصطفوی فرد، «رویکرد اندیشوران شیعه به مفهوم قوامیت مرد در آیه ۳۴ سوره نسا»، ص۸۲.
8.طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۳۴۳؛ قرشی بنایی، احسن الحدیث، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۳۵۴؛ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۷۳.
9.مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۳۱۵؛ فاضل مقداد، کنز العرفان، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۲۱۱.
10.طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۳، ۶۸.
11.فیض کاشانی، الاصفی فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۲۱۸.
12.صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۳۶۵ش، ج۷، ص۳۸.
13.مصطفوی،‌ تفسیر روشن، ۱۳۸۰ش، ج۵، ص۳۶۰.
14.مکارم شیرازی،‌ تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۳۷۰؛ بلاغی، حجة التفاسیر، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۳۹؛ فضل الله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۷، ص۲۲۹-۲۳۰.
15.طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۶۹؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۳، ص۳۷۰؛صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۳۶۵ش، ج۷، ص۳۸.
16..طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۶۹؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۳، ص۳۷؛ مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۳۱۶-۳۱۷.
17طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۳۴۵.
18.حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۲۱، ص۵۱۷.
19.صدوق، من لا یحضر، ۱۴۱۳ق، ج۳،‌ ص۵۲۱؛ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۳۳۸.

20. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه،۱۳۷۱ش، ج۳، ص۳۷۳- ۳۷۴.

منابع:

https://gharaati.ir/%d8%aa%d9%81%d8%b3%db%8c%d8%b1-%d9%86%d9%88%d8%b1/#numsooreh=4&numayeh=509

https://fa.wikishia.net/view/%D8%A2%DB%8C%D9%87_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%AC%D8%A7%D9%84_%D9%82%D9%88%D8%A7%D9%85%D9%88%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B3%D8%A7%D8%A1