توضيحى درباره وضوى پيامبر خدا(ص)

توضيحى درباره وضوى پيامبر خدا(ص)

چگونگی وضوی رسول خدا(ص) در این نوشته مورد بررسی قرار گرفته است.

توضيحى درباره وضوى پيامبر خدا۱

كيفيت وضو گرفتن ، در قرآن آمده است۲و پس از نزول آيه مربوط به آن ، پيامبر اكرم ، روزها و شب ها و هر شبانه روز ، چند بار به آن عمل كرده و سيره مشهود پيامبر صلى الله عليه و آله در طهارت وضويى ، مشهور شده است ؛ امّا بعدها ، در جريان نقل اين سيره ، اختلاف هايى پديد آمده است .
آن گونه كه تاريخ و فقه نشان مى دهند ، تا پايان روزگار خليفه دوم ، اختلاف مهمّى در چگونگى وضو گرفتن نبوده و صحابيان و مسلمانان صدر اسلام هم پس از وفات پيامبر صلى الله عليه و آله به دليل هم عصرى با ايشان ، نيازى به نقل آن و يا حتّى گفتگو درباره چگونگى وضوى پيامبر صلى الله عليه و آله نداشته اند ؛۳امّا به يكباره در خلافت عثمان و توسّط همو ، مسئله وضوى پيامبر صلى الله عليه و آله مطرح مى شود و طبق نقل هاى متعدّد ،۴او به مخالفت با برخى از صحابيان بر مى خيزد و با نشان دادن عملىِ وضويى خاص ، آن را وضوى پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانَد .

روايت نخست : وضوى عثمان

در اين وضو ، صورت و دست ها و پاها شسته مى شود و فقط سر ، مسح مى گردد و وضو ، تركيبى از سه شستن و يك مسح است .۵
بخارى و مسلم ، هر دو در كتاب هاى خود ، اين وضو را از عثمان گزارش كرده اند .۶در يك گزارش، عثمان ، هر يك از اعضا را سه بار مى شويد و پاها را نيز تا كعبَين مى شويد ؛ امّا سر را يك بار مسح مى كند و در پايان ، اين وضو را وضوى پيامبر صلى الله عليه و آله مى خواند .
هر چند گزارش ها متعدّد و متفاوت اند ،۷امّا بيشتر آنها نشان دهنده تأكيد عثمان بر اين وضوى خاص و اختلاف آن با عمل برخى ديگر از صحابيان است .
در نقل ديگرى كه نشان دهنده پيدايى تفاوت در نحوه وضو گرفتن است ، عثمان مى گويد :
كسانى احاديثى را از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت مى كنند كه من نمى دانم آنها چيستند ؛ امّا من ديدم كه پيامبر صلى الله عليه و آله مثل اين وضوى من ، وضو مى گرفت .۸
افزون بر اين ، متّقى هندى در كنز العمّال ، به نقل از ابو مالك دمشقى گزارش مى دهد كه :
ديدگاه عثمان بن عفّان، در دوران خلافتش، درباره وضو ، چند گونه بود.۹سپس وضويى شبيه قبلى را به عثمان نسبت مى دهد .
قرينه ديگر بر بروز اختلاف در روزگار عثمان ، جدولى است كه نشان مى دهد هيچ يك از صحابيان به اندازه عثمان ، درباره وضو سخن نگفته اند . در اين جدول كه به بررسى روايات سى صحابى پُر حديث پرداخته شده ، تنها دو ، سه صحابى درباره وضو حديث دارند كه احاديث دو تن از آنان ، يعنى عبد اللّه بن عبّاس و على بن ابى طالب عليه السلام ، انگشت شمار است ؛ امّا عثمان ، به تنهايى بيش از بيست حديث در اين باره دارد .۱۰
برخى گزارش ها ، وضوى شمارى از صحابيان و تابعيان را مانند وضوى عثمان و يا مؤيّد وضوى او دانسته اند ؛ امّا ما تنها دو تن از آنها (عبد اللّه بن زيد بن عاصم و عبد اللّه بن عمرو بن عاص) را يافتيم و بقيه، سند يا متن مقبولى ندارند.۱۱

روايت دوم : وضوى صحابيان

در اين وضو كه مركّب از دو غَسل و دو مَسح است ، صورت و دست ها شسته مى شوند ؛ امّا سر و پاها مسح مى گردند و هر يك به طور متعارف ، يك بار انجام مى گيرد ، هر چند در غَسلِ صورت و دست ، يك شستشوى ديگر رواست ؛ امّا سه بار ، لازم و بلكه جايز نيست .
معتقدان به اين گونه وضو ، كسانى مانند عبد اللّه بن عبّاس ، رفاعة بن رافع ، عباد بن تميم بن عاصم مازنى، اوس بن ابى اوس ثقفى، بَراء بن عازب و نيز امام على عليه السلامهستند.۱۲
گفتنى است در ميان تابعيان نيز اقوال مشابهى وجود دارد .۱۳

روايت سوم : وضوى اهل بيت

روايت هاى متفاوتى از موضعگيرى امام على عليه السلام درباره اختلافِ پديد آمده در وضو نقل شده است . يكى دو روايت ، نشان دهنده وضوى سه تايى است . احمد در مسندش به نقل از عبد خير آورده است :
على گفت : «آيا وضوى پيامبر خدا را نشانتان بدهم؟» و آن گاه ، وضويى سه تايى گرفت .۱۴
و در نسخه اى از كتاب الغارات ثقفى نيز چنين آمده كه امام على عليه السلام به محمّد بن ابى بكر ، حاكم مصر ، نامه اى نگاشته و در آن ، وضويى شبيه وضوى عثمان را به پيامبر خدا نسبت داده است .۱۵
امّا گزارش هاى عكس آن نيز موجود است . براى نمونه ، شيخ مفيد ، روايتى از ثقفى ، مؤلّف الغارات ، نقل كرده كه وضوى روايت دوم را از امام على عليه السلام نقل مى كند كه امام عليه السلام آن را به پيامبر صلى الله عليه و آله نسبت داده است .۱۶
اين گزارش در الأمالى شيخ طوسى نيز تأييد شده است و گونه اى اختلاف را در نسخه هاى الغارات نشان مى دهد . افزون بر اين ، نقل هاى متعدّدى ، مقابله كلّى امام على عليه السلام را با بدعت و اِحداث در وضو ، گزارش مى كنند كه يكى از آنها را مى آوريم .جالب توجّه است كه راوى اين روايت متعارض نيز عبد خير است كه مى گويد :
على عليه السلام را ديدم كه آبى خواست تا با آن وضو بگيرد. پس با آن ، مسح كشيد و بر پشت پاهايش هم مسح كشيد . آن گاه فرمود: «اين وضو براى كسى است كه حَدَثى از او سر نزده است. اگر نمى ديدم كه پيامبر خدا بر پشت پاهايش مسح مى كشد، نظرم اين بود كه زير پاها براى مسح ، شايسته ترند» . آن گاه ، زيادى آب وضويش را در حالى كه ايستاده بود، آشاميد و سپس فرمود: «كجايند كسانى كه گمان مى كنند شايسته نيست كسى آب را ايستاده بياشامد ؟» .۱۷
تدوين سنّت نبوى و از جمله وضو به وسيله برخى ياران امام على عليه السلام را نيز مى توان به گونه اى تبيين امام على عليه السلام از وضوى پيامبر صلى الله عليه و آله دانست .۱۸
اينها همه بدون توجّه به مدرك اساسى ما در كتاب بزرگ و معتبر الكافى است . كلينى ، با سند متّصل خويش به امام باقر عليه السلام (فرزند بزرگ و راستگوى امام على عليه السلام ) ، وضوى ايشان را نقل كرده و آن را همان وضوى پيامبر صلى الله عليه و آله دانسته است .۱۹
گزارش ديگر ، وضوى امام على عليه السلام را يك بار يك بار (مرّةً مرّةً) مى داند۲۰كه در نقطه مقابل پافشارى عثمان بر وضوى سه تايى است و نشان از موضعگيرى عملى امام على عليه السلام دارد .
گفتنى است اهل بيت پيامبر خدا ، در جهت اداى رسالت خود و ارائه گنجينه علمى به يادگار نهاده شده از پيامبر صلى الله عليه و آله در نزد ايشان، وضوى پيامبر خدا را گزارش كرده و آن را به صورت عملى به بسيارى از ياران خود ، ارائه نموده اند .۲۱اينگزارش ها هيچ اختلاف و تعارض درونى اى با هم ندارند و با روايت دوم وضو ، يعنى وضوى بسيارى از اصحاب ، هماهنگ است و با آيه وضو نيز كاملاً همسو و موافق است .۲۲
در پايان مى گوييم كه گذشته از آگاهى بيشتر اهل بيت عليهم السلام نسبت به وضوى پيامبر صلى الله عليه و آله ، طريق احتياط ، اخذ قول اهل بيت عليهم السلام است ؛ زيرا هيچ يك از صحابيان ، راويان و فقيهان ، وضوى «مَرّةً مَرّةً ؛ يك بار يك بار»۲۳را نادرست نمى شمرند و به فحواى روايت منقول از عثمان و منسوب به پيامبر صلى الله عليه و آله كه مى گويد : «فمن زاد على هذا أو نقص فقد أساء و ظلم ؛ هر كس بر آن ، چيزى بيفزايد يا كم كند، بد كرده و ستم نموده است»۲۴نيز فتوا نداده اند ؛ بلكه شستن بيش از يك بار را افضل مى دانند . از سوى ديگر ، روايات نقل شده از اهل بيت عليهم السلام ، بيش از دو بار شستن ، موجب باطل شدن وضو دانسته شده و آمده است :
مَن زادَ عَلى مَرَّتَينِ لَم يُؤجَر .۲۵هر كس بيش از دوبار بشويد، مأجور نيست.از اين رو ، شستن يك بار يا دو بار در وضو ، مورد اتّفاق همه بجز شخص عثمان است .
اين اتّفاق ، در برخى جزئيات ديگر وضو ، يعنى مسح مقدارى از سر يا تمام سر ، شستن «مَرافق» در «غَسل يَدَين» و جهت شستن از پايين به بالا يا به عكس نيز صادق است ، هر چند در برخى ديگر ، مانند غَسل يا مسح «رِجلَين» و مفهوم «كعب» در رِجلين ، جريان نمى يابد .

اشكال و پاسخ

اگر گفته شود كه غايت آيه وضو و هدف از طهارت ، پاكيزگى است و از اين رو ، هر چه تعداد غَسل ها و مسح ها بيشتر باشد ، مناسب تر است ، در پاسخ مى گوييم كه وضو ، عبادت است و از افعال توقيفى است و مصالح ديگر (مانند : سهولت ، مقدور بودن براى عموم و صرفه جويى) را نيز بايد در آن ، لحاظ كرد . از اين رو ، مى توان با اشاره به احاديث «إنّ اللّه يحبّ أن تؤتى رُخَصه ؛۲۶خداوند ، دوست دارد كه مُجازهايش هم انجام شوند» ، تعدّد در وضو را گونه اى سختگيرى در دين و مطابق با اعتقاد كسانى دانست كه تمتّع در حج ، كاستن از نماز در سفر و برداشتن حكم روزه از مسافر را نمى توانستند بپذيرند .۲۷

۱. . گفتنى است كه اين توضيح توسّط فاضل گران مايه حجة الاسلام والمسلمين جناب آقاى عبدالهادى مسعودى تهيه شده است .
۲. . مائده : آيه ۶ .
۳. . وضوء النبى صلى الله عليه و آله : ج ۱ ص ۳۰ ـ ۳۵ .
۴. . وضوء النبى صلى الله عليه و آله : ج ۱ ص ۴۰ ـ ۴۳ .
۵. . گفتنى است عدّه كمى به جمع ميان مسح و غسل پاها فتوا داده اند و برخى مانند حسن بصرى ، قائل به تخييرند (ر.ك : بدائع الصنائع : ج ۱ ص ۵) .
۶. . صحيح البخارى : ج ۱ ص ۴۸ ، صحيح مسلم : ج ۱ ص ۱۴۲ .
۷. . براى نمونه ، برخى از آنها قيد «ثلاثا» را در «مسح رأس (سر) و رِجل (پا)» دارند و برخى ندارند و برخى «مسح رِجلين (پاها)» دارند و برخى «غسل رجلين» را (ر.ك : مسند ابن حنبل : ج ۱ ص ۱۴۸ ح ۴۸۷ ـ ۴۸۹ ، سنن الدار قطنى : ج ۱ ص ۸۵ و ۸۶ ح ۹ ـ ۱۳) .
۸. . صحيح مسلم : ج ۱ ص ۲۰۷ ح ۸ .
۹. . كنز العمّال : ج ۹ ص ۴۴۳ ح ۲۶۸۹۰ .
۱۰. . حديثى را نيز به عايشه نسبت داده اند ؛ امّا برخى بر آن خدشه وارد كرده اند (وضوء النبى صلى الله عليه و آله : ج ۱ ص ۵۰) .
۱۱. . مؤلّف كتاب وضوء النبى ، اين گزارش ها را بررسى كرده و نامقبول دانسته است (ر . ك : وضوء النبى صلى الله عليه و آله : ج ۱ ص ۴۸ و ۱۳۷) .
۱۲. . ر.ك : وضوء النبى صلى الله عليه و آله : ج ۱ ص ۲۶۵ ـ ۲۶۹ .
۱۳. . ر.ك : وضوء النبى صلى الله عليه و آله : ج ۱ ص ۲۷۱ ـ ۲۸۹ ، شرح معانى الآثار : ج ۱ ص ۳۵ .
۱۴. . مسند ابن حنبل : ج ۱ ص ۱۲۴ .
۱۵. . الغارات : ج ۱ ص ۲۴۴ .
۱۶. . الأمالى ، مفيد : ص ۲۷۶ .
۱۷. . مسند ابن حنبل : ج ۱ ص ۱۱۶ .
۱۸. . رجال النجاشى : ص ۶ ش ۲ .
۱۹. . الكافى : ج ۳ ص ۲۵ ح ۴ .
۲۰. . الكافى : ص ۲۷ ح ۹ .
۲۱. . الكافى : ج ۳ ص ۲۴ ـ ۳۲ ، تهذيب الأحكام : ج ۱ ص ۵۲ .
۲۲. . ترديدى نيست كه آيه وضو ، عمل واجب براى سر را مسح مى داند ؛ امّا برخى مفسّران و محدّثان ، بنا به دو قرائت نصب يا جرّ «أرجلكم» ، عمل واجب براى پا را قابل استخراج از آيه ندانسته اند و از اين رو ، هر دو نظر ، يعنى مسح يا غَسل پا را موافق يكى از دو قرائت آيه دانسته اند .
امّا ما معتقديم كه مسح رجلين ، توافق بيشترى با آيه دارد ؛ زيرا بنا به قرائتِ جرّ «أرجلكم» ، بدون ترديد ، و در قرائت نصب ، طبق يكى از دو احتمال آن ـ كه به هيچ روى ضعيف هم نيست ـ ، پاها را نيز بايد مسح كرد ؛ زيرا «أرجلكم» به خاطر حذف خافض آن (يعنى «باء») است كه به دليل آمدن خافض در واژه قبل (برؤوسكم) و عطف قوى و بدون فاصله بر آن ، محلّاً مجرور و لفظا منصوب شده است . وجه قوّت اين احتمال نسبت به نصب و «مفعولٌ به» بودن براى «فَاغسلوا» ، آن است كه فاصله ميان فعل و مفعول به اين اندازه طولانى در غير شعر و ضرورت ، فصيح و بلكه صحيح نيست و بر فرض صحّت ، فاصله انداختن با يك جمله كامل مستقل «وامسحوا برؤوسكم» ميان فعل و فاعل ، آن هم در جايى كه به التباس و اجمال مى كشد ، از شأن بليغ ترين كتاب هستى بعيد است (ر. ك : الميزان في تفسير القرآن : ج ۵ ص ۲۲۱ ـ ۲۲۴) .
۲۳. . الكافى : ج ۳ ص ۲۴ ح ۶ و ۹ .
۲۴. . السنن الكبرى : ج ۱ ص ۷۹ ، سنن أبى داوود : ج ۱ ص ۳۳ ح ۱۳۵ ، سنن ابن ماجة : ج ۱ ص ۱۴۶ ح ۴۲۲ .
۲۵. . الكافى : ج ۳ ص ۲۴ ح ۹ .
۲۶. . السنن الكبرى ، بيهقى : ج ۳ ص ۱۴۰ ، المبسوط ، سَرَخسى : ج ۳ ص ۱۳۷ ، المجموع ، نَوَوى : ج ۶ ص ۲۰۷ ، تلخيص الحبير ، ج ۴ ص ۴۷۴ .
۲۷. . برخى اِسباغ (گسترش و تكميل) وضو و نيز احسان (نيك گزاردن و دقّت) در آن را به معناى تعدّد گرفته اند ؛ امّا شاهدى بر آن ارائه نكرده اند ؛ بلكه مى توان با يك بار شستن و حدّ اكثر دو بار شستن ، وضويى كامل و نيك گرفت .