از "وجدان" چه می دانیم؟

حوزه/ انـسـان هـای خردمند همان گونه که خود، تابع وجدان پاک و بیدار خـویـشند، ارتباطی تنگاتنگ با افراد با وجدان دارند، از آنها نظر می خواهند، به آنها کمک می کـنـنـد و کـارهـای خـود را بـدانـان مـی سـپـارنـد و ایـن را در زنـدگـی خـویـش بـه عـنـوان یـک اصـل مـراعـات مـی کـنـنـد کـه هرگز با بی وجدان ها نشست و برخاست نکنند، آنان را مورد اعتماد ندانند.

به گزارش خبرگزاری «حوزه»، کتاب «اصول اخلاق اجتماعی» اثری از پژوهشکده تحقیقات اسلامی است که در آن به بررسی موارد متعدد از اخلاق های اجتماعی پرداخته و «حوزه نیوز» به انتشار این مباحث در شماره های گوناگون خواهد پرداخت.

* وجدان کاری

(وجدان) در لغت به معنای (یافتن حق ، شعور باطن ، قوّه ای در باطن که انسان را از نیک و بد اعـمـال آگـاهی می دهد) آمده است ۱۵۳ و در کاربرد روانی به دو شاخه (وجدان آگاهی بـه شـخـصـیـت بـه طـور عـمـوم) و (وجـدان اخـلاقـی) قـابـل تـقـسـیـم اسـت و (وجـدان کـاری) در شـاخـه وجـدان اخـلاقـی قابل بررسی است .

وجـدان اخـلاقـی (عـامـلی درونـی اسـت کـه انـسـان را بـرای نیل به ایده آل خویش تحریک می کند.) و نیز در تعریف وجدان گفته اند:

ـ وجدان بایستگی ها را از نبایستگی ها جدا می کند؛

ـ وجدان ، قاضی امین است ؛

ـ وجدان نظارت می کند؛

ـ وجدان شکنجه می دهد و شکنجه می بیند؛

ـ وجدان ، زشت و زیبا می شود؛

ـ وجدان ، قطب نماست .۱۵۴

آیـاتـی از قـرآن مجید بر نیرویی در درون انسان تصریح می کند که دست توانای آفریننده ، آن را تعبیه کرده و می توان از آن به (وجدان) تعبیر کرد؛ خداوند می فرماید:

(وَهدَیَناهُ النَّجْدَیْنِ)۱۵۵  و هر دو راه را به انسان نشان دادیم .

امـام علی (ع) این دو راه را به راه خیر و راه شر تفسیر کرده است .۱۵۶ بر این اساس ، انسان توانایی تشخیص نیکی و بدی را در درون خویش دارد چنانکه قرآن در جای دیگر فرمود:

(فَاَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْویها)۱۵۷   خداوند به نفس آدمی تباهکاری و تقوایش را الهام نمود.

و نیز فرمود:

(بَلِ الاِْنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصیرَةٌ # وَ لَوْ اَلْقی مَعاذیرَهُ)۱۵۸

بلکه انسان بر نفس خویش آگاه است هر چند در ظاهر (برای خود) عذرهایی بتراشد.

آیـات مـزبـور از یـک نـیـروی تـشـخـیـص درونـی انـسـان خـبـر مـی دهـنـد کـه وجـود آن قابل انکار نیست و لازم است از امر و نهی آن پیروی گردد. ما نام آن را وجدان می نهیم .

ضرورت وجدان کاری

انسان ها برای گذران زندگی به همدیگر نیازمند و دنیا در واقع ، بازار داد و ستد ساکنان آن اسـت و هر کسی باید در برابر دریافت خدمات ، خدمتی هم ارائه دهد تا با کمک دیگر همنوعان ، زنـدگـی انسانی سامان یابد.

از سوی دیگر عقل و دین حکم می کنند که هر کس کاری را که به عـهـده گـرفـتـه ، مـحـکـم و نـیـکـو انـجـام دهـد و مـیـان خـود و دیـگـران تـفـاوتـی قائل نشود و این سخن زیبای امام علی سلام اللّه علیه را به گوش گیرد که فرمود:

پـسـرم ! مـیـان خـود و دیـگـران ، خـویشتن را میزان سنجش قرار ده ؛ آنچه برای خود می پسندی ، بـرای دیـگـران هـم بـپـسـنـد و آنـچـه را بـرای خـود خـوش نـمـی داری ، بـرای دیـگـران هـم مپسند.۱۵۹

سـخـن امـام زیـبـاتـریـن نـمود وجدان کاری را ترسیم می کند، به گونه ای که اگر همه بدان عـمـل کـنـنـد جـامـعـه گـلسـتـان خواهد شد، همچنان که ، اگر وجدان کاری نباشد و افراد به بی مـبـالاتـی و کـم کـاری خـو بـگـیـرنـد، جـامـعـه از پـیـشـرفـت بـاز مـی مـانـد و بسیاری از کارها مختل می شود و زیانش نصیب همه خواهد شد.

ابـراهـیـم ـ فـرزنـد خـردسـال پـیـامـبـر ـ درگـذشت ، وقتی او را در قبر نهادند و لحد را چیدند، رسول خدا(ص)، روزنه ای در لحد مشاهده کرد و با دست خود آن را پوشاند، سپس فرمود:

(اِذا عَمِلَ اَحَدُکُمْ عَمَلاً فَلْیُتْقِنْ)۱۶۰ هر گاه یکی از شما کاری انجام می دهد، آن را محکم و دقیق انجام دهد.

دقـّت نـظر رهبر اسلام و سفارش او نشان دهنده آن است که شریعت مقدّس او در همه کارها به طور عموم بویژه در مسؤولیت های سنگین ، هرگز اجازه مسامحه کاری به کسی نمی دهد و هر کس چنین کند، هم وجدان خویش را زیر پا نهاده و هم دینش را وا نهاده است . لذا باید:

کـاری کـنـیـم کـه کـار و عـمـل سـازنـده ، چـه عـمـل فـرهـنـگـی و چـه عـمـل اقـتـصـادی و چـه عـمـل اجـتـمـاعـی و چـه سـیـاسـی ، بـرای آن کـسـی کـه کـننده آن است ، یک عمل مقدّس به حساب بیاید... و همه احساس کنند که این کاری که انجام می دهند، این یک عبادت است ، یـک عـمـل خـیـر و صـالح اسـت ، بـایـد این کار را با جدّیت و به نیکی انجام بدهند... از سر هم بـنـدی و کـار را به امان و حال خود رها کردن و به کار نپرداختن و بی اعتنایی به استحکام یک کار به شدت پرهیز شود...۱۶۱

امام علی (ع) وجدان بیدار بشریت

از افـتخارات تاریخ بشر، وجود انسان هایی است که زندگی خویش را وقف مردم کردند و تمام تـوان خـویـش را بـرای بـهـتـر انـجـام دادن کـار خـدا پـسـندانه ای که بر عهده داشتند، به کار گـرفـتـنـد. نـمـونـه کـامـل و زیـبای این وجدان های بیدار، دوّمین شخصیت عالم آفرینش ، امام علی صـلوات اللّه علیه است که لحظه ای وجدان خداجوی خویش را فراموش نکرد و در هیچ شرایطی آن را زیـر پـا نـگـذاشـت و هـمـه کـارهـای مـحـوّله را در مـیـدان جـنـگ ، مـزرعـه ، منزل ، مسند خلافت ، ماءموریت ، عبادت و... با وجدان کاری به فرجام رساند، از این رو سراسر کـتاب زندگی آن رادمرد بی نظیر، نمونه اعلای وجدان بیدار بشری بود که فرازهایی از آن را در زیر می خوانیم :

۱ـ در نـخستین روزهای خلافت ، کسی شبانه با آن حضرت برای کاری غیر حکومتی ملاقات کرد. امـام بـی درنـگ، چـراغ بـیـت المـال را خـامـوش کـرد تـا سـوخـت آن صـرف سـخـنـان خـصـوصی نشود.۱۶۲

۲ـ وقتی شنید نیروهای معاویه به شهر مرزی (انبار) حمله کرده ، شهر را غارت و جواهر زنی مسلمان و زنی غیر مسلمان را هم به یغما برده اند، با اندوهی وصف ناشدنی فرمود:

(فـَلَوْ اَنَّ امـْرَءاً مـُسـْلِمـاً مـاتَ مـِنْ بـَعـْدِ هـذا اَسـَفـاً مـا کـانَ بـِهِ مـَلُومـاً بـَلْ کـانَ بـِهـِعـِنـْدی جَدیراً)۱۶۳

اگـر مـرد مـسلمانی از شنیدن این واقعه از حزن و اندوه بمیرد بر او ملامت نیست بلکه نزد من به مردن سزاوار است .

۳ـ پـس از ضربت خوردن ، در اوج بیداری وجدان ، به فرزندانش سفارش کرد با ضارب مدارا کـنـنـد و از غـذایـی کـه خود می خورد به او بدهند و (در صورت شهادت آن حضرت) بیش از یک ضـربـه شـمـشـیـر بـه او نـزنـنـد و یـا بـه بـهـانـه شـهـادت آن حـضـرت ، حـمـّام خـون راه نیندازند.۱۶۴

۴ـ در مـسـنـد خـلافـت ، تـمـام تـوش و تـوان خـویـش را در راه سـازندگی کشور و بهینه سازی حـال مردم به کار گرفت ، هرگز از امکانات عمومی ، استفاده خصوصی نکرد، زرق و برق دنیا و تجمل پرستی هیچ گاه چشمان بینایش را خیره نساخت ، به کمترین خوراک و پوشاک قناعت می کرد و می فرمود:

مـن هـم مـی تـوانـم از مـرغـوب تـریـن نـان و عـالی تـریـن عـسـل و لبـاس حـریـر سود جویم ولی هیهات که (ندای وجدان را زیر پا گذارم و) از هوای نفس پـیروی کنم و حرص و ولع مرا بر سر سفره غذاهای رنگارنگ نشاند، چرا که ممکن است در حجاز و یـمـامـه (و اقـصی نقاط مملکت) کسانی باشند که آرزوی قرصی نان بردلشان باشد و طعم سـیری را فراموش کرده باشند! وای بر من اگر با شکم سیر بخوابم و در اطراف مملکت شکم های گرسنه و جگرهای تشنه سر بر بالین گذارند، آیا به همین بسنده کنم که مرا امیرمؤ منان صدا بزنند ولی در سختی و تلخکامی روزگار، غمخوار و جلودار مردم نباشم !؟۱۶۵

کاربردها

هـمه کارهای فردی و اجتماعی باید با وجدان کاری همراه باشد. به فرموده رهبر معظّم انقلاب ـ حضرت آیة اللّه العظمی خامنه ای ـ :

... هر کس و در هر کجا که هستیم ، وجدان کار را در کاری که به گردن گرفتیم و تعهد کردیم رعـایـت کـنـیـم ؛ چه این کار شخصی ، یا کاری برای نان در آوردن باشد و چه کاری اجتماعی و مردمی و مربوط به دیگران باشد، همانند کارهای مهمّ اجتماعی و مسؤ ولیت های کشوری ، همه این امـور را بـا بـرخـورداری از وجـدان کـاری انـجـام دهـیـم ؛ آن را خـوب و دقـیـق و کامل و تمام انجام دهیم و به تعبیر معروف : برای کار، سنگ تمام بگذاریم ... .۱۶۶

اگر وجدان ، میداندار فعالیت های انسان شود، به او همّت عالی می بخشد و کار را در حدّ بسیار عـالی تـرقـّی می دهد و چه بسا آن را به جایگاه حماسه و اسطوره بنشاند. به عنوان نمونه ؛ مـی تـوان از رزمـنـدگـان مـؤمـن و سـلحـشـور کـشـورمـان یـاد کـرد کـه در طـول هـشـت سـال دفـاع مـقـدّس ، زیباترین نمود وجدان کاری را آشکار کردند، بدون هیچ گونه مـسامحه و سهل انگاری به دفاع و پاسداری از اسلام و انقلاب پرداختند، به طوری که امروزه نـتـیـجـه آن هـمـه محکم کاری در دفاع از اسلام و ارزش های اسلامی ، در عرصه های گوناگون اجـتـمـاعی به چشم می خورد و کشور اسلامی ما بر اثر وجدان کاری به شکوفایی و رشد دست یافته است .

در آن سـوی مـرزهـای اسـلامی نیز می توان از (گاندی) به عنوان فردی با وجدان عالی نام بـرد؛ او کـه مـردم هـنـد بـه لقـب (مـهـاتـمـا روح بزرگ) مفتخرش کردند ـ در پاسخ درخواست اسـتـعـمـار گران که او را از ادامه مبارزه و رهبری مردم باز می داشتند، گفته بود: (ترجیح می دهـم قـطـعـه قـطـعـه ام کـنـنـد، ولی بـرادران خـود را ـ کـه از طـبـقـات مـطـرود هـسـتـند ـ نفی نکنم .)۱۶۷

از سـوی دیـگـر زیـر پـا گـذاشـتـن وجـدان نـیـز انـسـان هایی را به پست ترین درجات ، یعنی درنـدگـی و تـوحـش سـقوط می دهد تا آنجا که کسی مانند (نرون) می گوید: (ای کاش تمام انـسـان هـا یـک سـر و گـردن داشـتند (یک نفر بودند) تا من یکباره آن را از بدنشان جدا می کردم !)۱۶۸ سـران دولت جـنـایتکار امریکا، در جنگ جهانی دوم ، حدود ۲۰۰ هزار نفر کودک و زن و پیر و جوان را با بمباران شهرهای (هیروشیما) و (ناکازاکی) نابود و ناقص کردند و حـتـی ایـن عـمـل غـیـر انـسـانـی را ایـن گـونـه تـوجیه نمودند که ما به خاطر صلح چنین کردیم! ۱۶۹

وجدان کاری در محل کار

نـظـر بـه ایـنـکـه بـررسـی هـمـه جـانـبـه وجـدان کـاری ، مجال بیشتری می طلبد، ناگزیر برخی از نمودهای آن را که با وظیفه یک کارمند در یک شرکت خصوصی و یا اداره و سازمان دولتی بیشتر ارتباط دارد، بیان می کنیم .

ـ مراعات کامل ساعت کاری در محل کار و مأموریت و پرهیز از کم کاری .

ـ دقّت و سرعت عمل در انجام وظایف محوّله و پرهیز از مسامحه و وقت گذرانی .

ـ رعایت دقیق سلسله مراتب اداری .

ـ دلسـوزی در حـفـظ و نـگـهـداری امـوال شـرکـت یـا اداره (بـخـصـوص در اموال بیت المال)

ـ پـایـبـنـدی بـه هـمـه قـوانـین و مقررات جمهوری اسلامی به طور عموم و قوانین اداره و سازمانِ مربوط به طور خصوص .

ـ ابتکار و نوآوری در همه زمینه ها در راستای رشد و تعالی یسازمان و اداره .

ـ خودداری از افشای هرگونه سند طبقه بندی شده و حفظ اسرار و حیثیّت اداره یا سازمان .

ـ همکاری هشیارانه و صادقانه با بخش هایی که حفاظت و حراست را بر عهده دارند.

و بسیاری از کارهای نیک دیگری که خواست وجدان است .

ارتباط نفاق و بی اعتنایی به استحکام کار

مـخـالفـت بـا وجـدان ، خـدعـه و نـیـرنـگ بـر خـویـشـتـن اسـت و آثـار شـوم آن در مـرحـله اول متوجه خود شخص می گردد. قرآن مجید می فرماید:

(یُخادِعُونَ اللّهَ وَ الَّذینَ امَنُوا وَ ما یَخْدَعُونَ اِلاّ اَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ)۱۷۰

(مـنـافـقـان) بـه خـدا و مـؤ مـنـان نـیـرنـگ مـی زنـنـد، ولی جـز خـود را گول نمی زنند و نمی فهمند.

در آیه ای دیگر مستکبران را نیز با همین زبان توصیف می کند و می فرماید:

(وَ کـَذلِکَ جـَعـَلْنـا فی کُلِّ قَرْیَةٍ اکابِرَ مُجْرِمیها لَِیمْکُرُوا فیها وَ ما یَمْکُرُونَ اِلاّ بِاَنْفُسِهِمْ وَ ما یَشْعُرُونَ)۱۷۱

ایـنـگـونـه در هـر شـهـر و آبـادی ، بزرگان گنهکاری قرار دادیم که (سرانجام) در آنجا حیله کردند و جز خود را نفریفتند و نمی فهمیدند.

پـیـونـد زیـر پـا گذاشتن وجدان ، با نفاق و خوی استکباری ، از خطر آفرینی این خصلت زشت خـبـر می دهد و گویای آن است که زیر پاگذاری وجدان انگیزه اصلی دورویی و خودخواهی است همانگونه که آن دو می توانند عامل بی وجدانی قرار گیرند.

بر این اساس ، همان گونه که مؤمن از نفاق و نخوت می گریزد بایستی از فریب دادن و جدان نیز ـ حتی در عرصه کار و زندگی معیشتی ـ بپرهیزد.

نـکـتـه پـایـانـی ایـن کـه: انـسـان هـای خردمند همان گونه که خود، تابع وجدان پاک و بیدار خـویـشند، ارتباطی تنگاتنگ با افراد با وجدان دارند، از آنها نظر می خواهند، به آنها کمک می کـنـنـد و کـارهـای خـود را بـدانـان مـی سـپـارنـد و ایـن را در زنـدگـی خـویـش بـه عـنـوان یـک اصـل مـراعـات مـی کـنـنـد کـه هرگز با بی وجدان ها نشست و برخاست نکنند، آنان را مورد اعتماد ندانند، کارها ـ به ویژه کارهای اساسی و کلیدی ـ را به آنان وا نگذارند و همه کوشش خود را به کار می گیرند که وجدان های خفته را بیدار کنند و همه را به متابعت از وجدان فرا خوانند.

پی نوشت ها:

۱۵۳ ـ فـرهـنـگ مـعـیـن ، ذیـل عـنـوانِ (وجـدان) (وجـدان بـه کـسـرِ واو اسـت ، ولی در تداول ایران و عراق به ضمّ و او هم تلفظ می شود.)

۱۵۴ ـ برگرفته از وجدان ، محمد تقی جعفری ، ص ۱۲ ـ ۱۳.

۱۵۵ ـ بلد(۹۰)، آیه ۱۰.

۱۵۶ ـ تفسیر نورالثقلین ، ج ۵، ص ۵۸۱.

۱۵۷ ـ شمس (۹۱)، آیه ۸.

۱۵۸ ـ قیامت (۷۵)، آیات ۱۴ ـ ۱۵.

۱۵۹ ـ بحارالانوار،ج ۷۵، ص ۲۹.

۱۶۰ ـ همان ، ج ۲۲، ص ۱۵۷.

۱۶۱ ـ پیام نوروزی مقام معظم رهبری (روزنامه جمهوری اسلامی ، تاریخ ۲۳/۱/۷۴، ص ۷.)

۱۶۲ ـ بحارالانوار، ج ۴۱، ص ۱۱۶.

۱۶۳ ـ نهج البلاغه ، خطبه ۲۷، ص ۹۵.

۱۶۴ ـ نهج البلاغه ، نامه ۴۷، ص ۹۷۸.

۱۶۵ ـ همان ، نامه ۴۵، ص ۹۷۰ ـ ۹۷۱.

۱۶۶ ـ پیام نوروزی (روزنامه جمهوری اسلامی ، مورخه ۶/۱/۷۳)

۱۶۷ ـ وجدان ، ص ۲۹۵.

۱۶۸ ـ همان ، ص ۳۴۸.

۱۶۹ ـ تفسیر نمونه ، جمعی از نویسندگان ، ج ۱، ص ۶۳.

۱۷۰ ـ بقره (۲)، آیه ۹.

۱۷۱ ـ انعام (۶)، آیه ۱۲۳