خبرگزاری مهر – گروه هنر – علیرضا سعیدی: پرداخت کامل به آواها و نواهای مرتبط با ایام سوگواری شهادت حضرت سیدالشهدا در گذرگاه تاریخ به طور حتم نیازمند بررسی‌های همه جانبه ای است که انعکاس آن در گزارش‌های رسانه‌ای طبیعتاً فقط محدود به بازتاب چکیده‌ای از این اقیانوس بیکران می‌شود.

شرایطی که اگرچه در این سال‌ها به دلیل بعضی نگاه‌های تحریف یافته، غیر علمی و ممزوج یافته با برخی دیگر از گونه‌های موسیقایی توسط بعضی از آواگران و ذاکران حسینی به سمت و سوی دیگری رفته و خوب یا بد با استقبال مخاطبان نیز مواجه شده، اما می‌تواند نمایشگر قدرت و عظمتی باشد که این نوع موسیقی‌ها به واسطه الهام از حماسه عظیم و تا ابد ماندنی عاشورا و البته نبوغ و استعداد مثال‌زدنی هنرمندان ایرانی دربرگیرنده ابعاد متنوع و جذابی هستند که گوش هر شنونده‌ای را نوازش می‌کند. و ای‌کاش تعداد بیشتری از ذاکران، نوحه خوانان و راویان موسیقایی این بخش مهم از تاریخ در خوانش آنچه به عزاداران و ارادتمندان حضرت سیدالشهدا (ع) ارائه می‌دهند، از این گنجینه گرانبها بهره مند شوند.

آنچه در سلسله گزارش‌های «نواهای محرمی به روایت مهر» پیش روی خوانندگان قرار گرفته، فقط بخشی از اقیانوس بیکران موسیقی نواحی ایران در حوزه نواها و نغمات مذهبی است که بخشی از آن با تکیه بر ملاحظات و روایت مکتوب جهانگیر نصری اشرفی از پژوهشگران و نویسندگان شناخته شده موسیقی نواحی ایران در مجموعه صوتی و پژوهشی «موسیقی مذهبی شیعیان ایران» که چند سال گذشته توسط نشر «ماهور» به مدیریت محمد موسوی منتشر شده، به رشته تحریر در آمده و هم اکنون با اجازه ناشر در دسترس مخاطبان قرار می‌گیرد.

«پیش خوانی» یک هنر در حال انقراض اما بسیار ارزشمند

در پنجمین روایت از این نوشتار رسانه‌ای تلاش شده تا ضمن ارائه توضیحاتی اجمالی از گونه «پیش خوانی» به عنوان یکی از نواهای مهجور و در حال انقراض نواهای آیین به ارائه نمونه‌هایی از آن نیز پرداخته شود. این مجموعه لحن‌ها و قطعات مورد استفاده مشتمل بر قطعاتی از نوحه‌ها و پیش خوانی‌های رایج در چند شهر کشور است.

جهانگیر نصری اشرفی درباره مقوله «پیش خوانی» توضیح داده است: «پیش خوانی‌ها به طور مستقیم با تغییر متن و اشعار، از تصانیف رایج موسیقی ردیفی اخذ شده‌اند و یا تعزیه خوان‌های مبدع چنین آهنگ‌هایی را مبتنی بر تصنیف‌های ردیفی خلق کردند. پیش خوانی از چند دهه پیش منسوخ شده و در تعزیه خوانی‌های کنونی مورد استفاده قرار نمی‌گیرند.

وی با تعریف مختصری از پیش خوانی، برخی از اصطلاحات مربوط به آن و نوحه خوانی که در گزارش‌های بعدی «نواهای محرمی به روایت مهر» به صورت مبسوط تری به آن پرداخته خواهد شد، گفته است: پیش خوانی آوازی با متر معین و تصنیف گونه است که در گذشته پیش از آغاز مجالس تعزیه، به خاطر اعلام آغاز شبیه خوانی و فراخواندن مردم به تماشای آن، بر روی بام‌های بلند و گاه به صورت سیار در کوچه پس کوچه‌های آبادی‌ها و محله‌ها اجرا می‌شد. این گونه نغمه‌ها مأخوذ از تصنیف‌ها و ترانه‌های متداول بوده و اشعار آنها به فراخور مضامین تعزیه تصنیف می شده است.

شرایط اجرای «پیش خوانی» در مجالس تعزیه خوانی

این پژوهشگر در توصیف شرایط اجرای «پیش خوانی» معتقد است: در جریان شکل‌گیری و تکامل تعزیه، علاقه به اجرای پیش خوانی‌ها منجر به پیدایش تصانیفی بدیع و پرتعداد شد. پیش خوانی‌ها از نظر نحوه اجرا، مکان اجرا، مجریان و موقعیت کاربرد آنها نسبت به هم متفاوت بودند. از همین رو این گروه از الحان در برخی مناطق به صورت انفرادی و در برخی دیگر از نواحی تعزیه خیز به صورت گروهی به اجرا در می‌آمد. شرایط سنی مجریان نیز با چنین تفاوت‌هایی روبه‌رو بوده و گاهی دختران نابالغ در همسرایی‌های پیش خوانی مشارکت می‌کردند.

مکان اجرای پیش خوانی نیز با تفاوت‌هایی همراه بود، بنا بر مسائل فوق این جز از تعزیه در نواحی مختلف حتی از نام‌های گوناگونی چون پیش خوانی، پیش واقعه، نوحه، شور حسینی، نوحه عمومی، نوحه اخبار، کلّه پشت بامی و غیر برخوردار بوده و ضمن تفاوت در عنوان، با اختلافاتی در نحوه و شکل اجرا نیز همراه بودند.

فرم اجرایی پیش خوانی عموماً از دو شکل مشخص برخوردار بود، یک نوع از پیش خوانی از آغاز تا انجام آن به صورت همسرایی و هم خوانی دسته جمعی اجرا می‌شد، در اجرای دوم یک نفر به عنوان سرخوان بخش اصلی و عمده اشعار را اجرا نموده و گروهی دیگر در ترجیع بندها و یا گوشواره‌های شعر با سرخوان همراهی نموده و به مبادله آوازی می‌پرداختند.

لازم به ذکر است که پیش خوانی‌هایی که متن آنها در رثا یا وصف مصیبت هریک از امامان و اولیا و اهل بیت باشد با نام افراد مذکور نامگذاری می‌شود، به طور نمونه، پیش خوانی‌هایی چون پیش خوانی امام، پیش خوانی حر»، «پیش خوانی مسلم»، «پیش خوانی ابوالفضل» در رثای شخصیت‌های یادشده و وصف آلام، ستم‌ها و رنج‌هایی است که افراد مذکور متحمل شدند.

«پیش خوانی عمومی» در برگیرنده چه مفهومی است

متن برخی از پیش خوانی‌ها روایت ماه محرم، وقایع صحرای کربلا و مضامینی عام در ارتباط با رویدادها و سرگذشت امام بوده و به همین دلیل با عنوان پیش خوانی عمومی شناخته می‌شدند. این نوع پیش خوانی‌ها جهت همه مجالس تعزیه مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

البته برخلاف پیش خوانی‌هایی که به نام افراد و یا به موضوع خاصی اختصاص داشتند، تنها در همان مجالس تعزیه کاربرد داشته‌اند. به طور مثال پیش خوانی امام فقط در مجلس تعزیه شهادت امام مورد استفاده قرار می‌گرفت.

برای شنیدن «پیش خوانی عاشورا» در دشتی با صدای محمدحسین تقی زاده اینجا، برای شنیدن «پیش خوانی عمومی» در افشاری با صدای فرخ زند کریمی اینجا و برای شنیدن «پیش خوانی حر» در دشتی با هنرمندی محمدحسین تقی زاده اینجا را کلیک کنید.