خانواده مناسب‌ترین نظام برای تأمین امنیت و آرامش روانی اعضا، پرورش نسل جدید، اجتماعی کردن و تربیت فرزندان و برآورده ساختن نیازهای عاطفی افراد است. اما نائل شدن به این کارکرد مهم، سالم بودن و سلامت خانواده را می‌طلبد.
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح، نرجس‌السادات حسینی بهشتی دانشجوی کارشناسی ارشد مشاوره خانواده دانشگاه علامه طباطبایی زیر نظر کیومرث فرح بخش استادیار دانشگاه علامه طباطبایی و مریم السادات فاتحی زاده دانشیار دانشگاه اصفهان مقاله «بررسی و مقایسه میزان به‌کارگیری آموزه‌های اسلامی خانواده‌محور در خانواده‌های سالم و آشفته» را به رشته تحریر در آورده که در ادامه متن آن را ملاحظه می کنید؛
هدف این مقاله بررسی و مقایسه خانواده‌های سالم و آشفته در به‌کارگیری آموزه‌های اسلامی خانواده‌محور در شهر اصفهان است. در این پژوهش خانواده‌هایی که تاکنون به دادگاه خانواده مراجعه نکرده، قصد مراجعه هم نداشته و از زندگی خود اظهار رضایت می‌کردند همچنین خانواده‌هایی که تاکنون هیچ عضوی از آن ها به زندان نرفته بود به عنوان خانواده سالم تلقی شد و خانواده‌هایی که در پنج سال اخیر به دادگاه خانواده مراجعه کرده و نیز در پنج سال اخیر عضوی از آن ها به علت بزهکاری، مواد مخدر، جرایم اقتصادی و… در زندان به سر می‌برد به‌عنوان خانواده آشفته در نظر گرفته شد.
نمونه این پژوهش نیز دویست خانواده سالم و دویست خانواده آشفته بوده و به صورت در دسترس انتخاب شده‌اند.
خانواده مناسب‌ترین نظام برای تأمین امنیت و آرامش روانی اعضا، پرورش نسل جدید، اجتماعی کردن و تربیت فرزندان و برآورده ساختن نیازهای عاطفی افراد است. اما نائل شدن به این کارکرد مهم، سالم بودن و سلامت خانواده را می‌طلبد.
ویژگی های خانواده سالم
– در این خانواده زن و شوهر از نیازهای هم آگاه بوده و برای ارضای این نیازها تلاش می‌کنند.
– زن و شوهر در این خانواده یک دیگر را دوست داشته و برای هم ارزش و احترام قائل هستند.
– اعضا در برابر هم حقوق و تکالیفی داشته و برای ادای این حقوق و احترام به یکدیگر تلاش می‌کنند.
– در این خانواده هر دو طرف از طریق همدلی، دلجویی و بهره‌گیری از کلمات گرم و مناسب، روحیه یک دیگر را تقویت می‌کنند.
– به جای مردسالاری یا زن‌سالاری در این خانواده حق‌سالاری حاکم است.
– بین اعضای خانواده به تناسب موقعیت و امکانات، تقسیم کار صورت می‌گیرد.
– همچنین افراد خانواده ملاحظه و رعایت یکدیگر را نموده و قادر به بیان محبت، غم و رنج خود به یکدیگر هستند.
– در این خانواده انضباط لازم وجود دارد؛ انضباطی که از درون افراد و با آگاهی صورت می‌گیرد.
– همه افراد خانواده به تناسب موقعیت، شرایط و امکانات خویش، درباره امور خانه اظهار نظر کرده و برای اداره آن، تلاش می‌کنند.
– بین اعضای خانواده مشورت صورت می‌گیرد و هریک از اعضا سعی می‌کند به سخنان دیگری گوش داده و صحبت‌های او را درک کند.
ویژگی های خانواده‌های ناسالم یا آشفته
– در این‌گونه خانواده‌ها الگوی مناسب برای ارتباط و تربیت فرزندان وجود ندارد.
– ارتباط‌ها غیرکلامی مبهم و نادرست است.
– مقررات خانوادگی خشک، ناسازگار و همیشگی است.
– آرمان و هدف مشخص و تلاش برای رسیدن به آن وجود ندارد.
– وظایف و نقش‌های افراد مشخص نیست.
– همچنین در این خانواده عدم انعطاف‌پذیری، عدم توانایی در مقابله با بحران‌ها، نبود همکاری، عدم وجود مشورت و بیان افکار، احساسات و نظرات، نبود احترام و رعایت مراتب، نبود محبت، همدلی و دلجویی و نبود تشویق و رواج تنبیه مشاهده می‌شود.
موضوع خانواده از نگاه اسلام به‌طور کلی در سه محور قابل بحث و بررسی است: ۱. تشکیل خانواده، ۲. عوامل تحکیم خانواده، ۳. عوامل آسیب‌رسان به خانواده. شناخت رهنمودها و آموزه‌های مربوط به عوامل تحکیم و عوامل آسیب‌رسان به خانواده نقش مهمی در سلامت آن دارد تا جایی که در صورت وجود اشکال در مرحله تشکیل خانواده می‌توان از این رهنمودها و آموزه‌ها در جهت بهبود و ترمیم آن استفاده کرد.
سازگاری اولیه، استمرار روابط مطلوب، انتظارات معقول، مشورت، خوش‌بینی، صبر و… از جمله این تعالیم است. بر این اساس طبقه‌بندی و پرداختن به این رهنمودها و آموزه‌ها در قالب اصول مدیریتی حاکم بر روابط و رفتار افراد در خانواده، امری قابل توجه و تأمل به نظر می‌رسد.
بررسی کانون خانواده از حیث کیفیت و چگونگی روابط میان‌فردی و میزان پایداری و استحکام آن ها اهمیت ویژه‌ای دارد. دسته‌بندی‌های گوناگونی در مورد خانواده با توجه به عملکردهای متفاوت آن صورت گرفته است که در نگاه کلی می‌توان دو دسته خانواده سالم و خانواده ناسالم را بررسی کرد.
خانواده‌های سالم
- مرجع قدرت مشروع و قانونی دارند که در طول زمان ایجاد و حمایت شده است.
- بهره‌مند از نظام مقرراتی پایدار که به‌طور مستمر به آن عمل شده است.
- سهیم بودن در انجام رفتارهای تربیتی پایدار و مداوم.
- انجام اقدامات مؤثر و پایدار درباره تربیت فرزند و حفظ ازدواج.
- تعیین اهدافی که خانواده و هریک از اعضای آن برای تحقق آنها تلاش می‌کنند.
- برخورداری از انعطاف‌پذیری و انطباق با شرایط عادی معظلات ناشی از رشد و تکامل و همچنین بحران‌های غیرمنتظره.
تحقیقات نشان داده که خانواده سالم ویژگی‌های دیگری نیز دارد که مهم‌ترین آن ها عبارت است از؛
– خود را وقف خانواده و اعضای آن می‌کنند.
– قدر یکدیگر را می‌دانند(از نظر اجتماعی با یکدیگر ارتباط دارند.)
– اوقاتی را با یکدیگر سپری می‌کنند.
– الگوی ارتباطی خوبی دارند.
– عقاید مذهبی قوی دارند.
– قادرند به گونه مثبتی با بحران‌ها مقابله کنند.
– اعضای خود را تشویق و ترغیب می‌کنند.
– وظایف و نقش‌های مشخص دارند.
دین اسلام هم به‌عنوان یک مکتب جامع، آموزه‌های فراوانی را برای ابعاد مختلف زندگی بشر فراهم نموده است که بخشی از این آموزه‌ها به صورت ویژه و دقیق به حوزه خانواده مربوط می‌شود. آموزه‌های اسلامی خانواده‌محور مجموعه دستورالعمل‌هایی است در مورد خانواده و چگونگی رفتار اعضای خانواده با یکدیگر در زمینه‌های مختلف که از آیات و احادیث متعددی گرفته شده است. برخی از آنها عبارت‌اند از:
نخست، الگو
از دیدگاه مدیریتی وجود الگو رشد، سلامت، سازندگی و چگونگی رفتار اعضای خانواده را تضمین می‌کند. از نظر اسلام کامل‌ترین الگوهایی که راه سعادت را در هر زمینه زندگی برای انسان نشان می‌دهند، ائمه معصومین(ع) هستند. زوج نمونه اسلام برای الگو‌گیری که هر دو معصوم هستند، حضرت علی(ع) و حضرت زهرا(ع) معرفی شده‌اند.
دوم، روابط کلامی
نوع گفتار، چگونگی گفتار و مضمون آن و گفت‌وگوی اعضای خانواده با هم باید محترمانه باشد، ازجمله اینکه آهنگ صدا باید ملایم باشد. از نشانه‌های احترام در گفت‌وگو این است که زن و شوهر یکدیگر را به بهترین نامی که هریک دوست دارند، خطاب کنند. ابراز محبت و دوستی در گفتار به ژرف‌تر شدن روابط عاطفی کمک می‌کند. صحبت مرد با همسر خود و گفتن این جمله که «دوستت دارم» هیچ‌گاه از ذهن زن پاک نمی‌شود.
سوم، روابط غیرکلامی
نوع نگاه، حالات چهره و وضعیت بدن هنگام گفت‌وگوی افراد در خانواده. با مردم به‌ویژه خانواده با چهره گشاده و روی باز دیدار کنید زیرا روی خوش و چهره باز موجب جذب دل‌ها و فزونی محبت می‌شود. تبسم و لبخند بر چهره در بهبود روابط نیز مؤثر است. نگاه مهربانانه زن و شوهر به یکدیگر موجب نشاط آنان می‌شود.
چهارم، حق شوهر
اموری که زن باید درباره آن ها نظر شوهر را جویا شود، اذن بگیرد، محافظت کند، تمکین کند یا محترم شمارد. پیامبر(ص) فرمود «بر زن لازم است از بهترین عطر استفاده کند، زیباترین لباسش را بپوشد، خود را به نیکوترین وجه آرایش دهد و… .» امام کاظم(ع) می‌فرمایند «جهاد زن، نیکو شوهرداری کردن است.»
پنجم، حق زن
اموری که انجام آن ها بر مرد واجب است، مثل نفقه، احترام، بخشش و توجه به نیازهای مختلف زن. تأمین شرایط اقتصادی و برآورده ساختن نیازهای عاطفی از جمله اموری است که جزء حقوق زن شمرده شده است. پیامبر(ص) فرمود «همانا بهترین مرد کسی است که بیشتر از دیگران خیرش به خانواده‌اش برسد.»
ششم، سلسله مراتب
جایگاه افراد در خانواده، جایگاه پدر و مادر، فرزندان از بزرگ‌تر تا کوچک‌تر، چگونگی تعاملات. پیامبر اسلام(ص) فرمود «خدایا به تو پناه می‌برم از فرزندی که خدایم باشد.» تعالیم اسلام افزون بر اقتدار والدین به شوهر نیز اقتدار بیشتری می‌دهد.
هفتم، مرزهای خانوادگی و صداقت و پاکی
چگونگی تعامل اعضای خانواده با یک دیگر و قوانین مربوط به آن، راست‌گویی و یکی بودن افراد خانواده با هم و عدم پنهان‌کاری، حفظ دل، چشم، دست و زبان و به‌طور کلی اعضای بدن از حرام. باید مسائل مربوط به روابط خصوصی زن و شوهر در محدوده خودشان باقی بماند.
هشتم، حسن خلق و پرهیز از خشونت
نداشتن خشونت، فحاشی، کتک‌زدن، ستمگری و برخورداری از گفتار نیکو، اعمال نیکو، انصاف، عدالت، احسان و احترام. پیامبر(ص) فرمودند «بهترین مردان امت من آن کسانی هستند که به خانواده خود ترحم و نوازش داشته و با خشونت و تکبر با آنها رفتار نکرده و به آنان آزار نرسانند.»
نهم، محبت و صمیمیت
دوست داشتن، عشق داشتن و بر زبان آوردن و در عمل نشان دادن آن و به‌طور کلی اموری که باعث افزایش انس و الفت بین اعضای خانواده می‌شوند. پیامبر(ص) فرمود «وقتی مرد به همسر خود با محبت می‌نگرد و او نیز با مهر به شوهرش نظر می‌کند، خداوند با دیده رحمت به آن ها می‌نگرد.»
دهم، لذت جویی
درک لذت‌های عاطفی از طریق همنشینی، هم‌کلامی، دیدن، شنیدن، گفتن، بوییدن، لمس کردن و هم‌خوابی همسران. امام سجاد(ع) فرمود «هنگامی که بنده به صورت همسرش و همسرش به صورت او می‌نگرد، خداوند به هر دوی آن ها نظر رحمت می‌کند و هنگامی که دستان یک دیگر را می‌گیرند، گناهانشان از خلال انگشتانشان فرو می‌ریزد.»
یازدهم، صبر و مدارا
نگرفتن موضع گیری عجولانه، داشتن تحمل مثبت و ملایمت. امام علی(ع) می‌فرماید «سلامت زندگی در مدارا کردن است.»
دوازدهم، عفو، صفح و گذشت
بخشیدن و نادیده گرفتن خطا و چشم‌پوشی از آن توسط اعضای خانواده. امام علی(ع) فرمود «عذر برادرت را بپذیر و اگر عذری نداشت برای او بتراش.»
سیزدهم، استنطاق و مذاکره
بازسازی روابط خانوادگی از طریق نشست‌های خانوادگی، هنر گفت‌وگو، به صحبت آوردن و تقویت مهارت شنیدن. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید «نشستن مرد نزد زن و فرزندش نزد خداوند محبوب‌تر از اعتکاف او در مسجد من است.»
چهاردم، مدیریت اختلاف
پذیرش وجود تفاوت، اختلاف، تضاد، تکثر و چندگونگی در امور و چگونگی برخورد و سامان‌دهی به آن. اگر زنی از ناسازگاری یا رویگردانی شوهرش بیمناک باشد بر آن دو گناهی نیست که بین خود صلح کنند و صلح بهتر است.
پانزدهم، تدبیر و برنامه‌ریزی
تقسیم کارها، تقسیم زمان و اختصاص دادن زمانی خاص به کاری خاص. تدبیر و برنامه‌ریزی سبب اصلاح امور زندگی می‌شود. پیامبر(ص) فرمود «من از فقر بر امتم نمی‌ترسم ولکن از سوءمدیریت و بدبرنامگی برایشان نگرانم.»
شانزدهم، خدمت در خانه
مسئولیت‌پذیری و ارائه خدمات متقابل در خانواده توسط اعضا. پیامبر(ص) دراین‌باره فرمود «خدمت تو به همسرت صدقه است.»
هفدهم، تشکر و سپاس‌گزاری
قدردانی از یکدیگر، واکنش مثبت و اهدای انرژی مثبت روانی در برابر خدمات و زحمات یکدیگر. امام علی(ع) فرمودند «کم‌سپاسی، بی‌رغبتی به نیکوکاری را در پی دارد.»
هجدهم، سلامت و توسعه اقتصاد
تلاش برای گشایش در زندگی، افزایش رفاه و نعمت از راه حلال. قناعت، دوری از بخل، حرص و اسراف. امام سجاد(ع) فرمود «خداوند از آن کس خشنودتر است که خانواده خود را بیشتر در رفاه و نعمت قرار دهد.»
نوزدهم، تربیت فرزند
آنچه والدین برای پرورش یک فرزند صالح باید بدانند و عمل کنند. در روایات مربوط به حقوق فرزند بوسیدن و نوازش فرزند بسیار سفارش شده است. پیامبر(ص) فرمود «هرکس فرزندش را ببوسد، حسنه‌ای برای او نوشته می‌شود و هرکس فرزندش را شاد کند خداوند او را روز قیامت شاد می‌کند.»
این آموزه‌ها طبق بینش اسلام جهان‌شمول هستند، یعنی هرگاه خانواده سالمی وجود داشته باشد باید این آموزه‌ها خودبه‌خود رعایت شوند. بارها دیده شده است که خانواده‌ای با وجود این که مذهبی نیستند اما خانواده‌ای سالم بوده و کارکرد بسیار خوبی دارند.
بررسی و تحقیق درباره این خانواده نشان می‌دهد که این‌گونه خانواده‌ها به صورت ناخودآگاه به رعایت قوانین و اصولی می‌پردازند که طبق آموزه‌های اسلام است. همچنین گاهی دیده می‌شود افرادی که مذهبی‌اند، خانواده‌ای آشفته و ناسالم دارند. در واقع این‌گونه خانواده‌ها با وجود مذهبی بودن از آموزه‌ها و اصول اسلامی در انجام زندگی خود به‌خصوص زندگی خانوادگی بهره نمی‌برند.
حال سؤال اساسی این است که آیا بین خانواده سالم و ناسالم از نظر رعایت این آموزه‌ها بدون در نظر گرفتن مذهبی بودن یا مذهبی نبودن تفاوت وجود دارد یا خیر؟ به عبارت دیگر آیا به کار بردن این آموزه‌ها توسط خانواده‌ها ـ چه مذهبی و چه غیرمذهبی ـ می‌تواند در سلامت آن نقش داشته باشد؟
پژوهش‌های متعددی در مورد تأثیر آموزه‌های اسلامی یا سبک زندگی اسلامی در بهبود روابط زوجین، سازگاری، رضایت از زندگی، سلامت روان، صمیمیت، تعهد و… صورت گرفته که نتایج مهم و قابل ملاحظه‌ای از تأثیر مثبت آموزه‌های اسلامی بر هر یک از متغیرهای ذکر شده را نشان می‌دهد. اما درباره میزان به‌کارگیری آموزه‌های اسلامی خانواده‌محور در خانواده‌های سالم و آشفته پژوهشی صورت نگرفته است.
بحث و نتیجه‌گیری
در پژوهش‌های مختلفی نشان داده شده که می‌توان از آموزه‌ها و برنامه‌های مذهبی به بهترین شکل برای پیشگیری از بروز مشکلات زناشویی استفاده کرد. به نظر می‌رسد یکی از دلایل پذیرش این فرضیه این است که در این برنامه‌ها و آموزه‌ها یکی از اصولی که به آن توجه شده اصل توجه افراد به حقوق و مسئولیت‌های متقابل آنان در برابر هم و همچنین نقش ایمان به خدا در آرامش زندگی خانوادگی بوده است.
آموزه‌های اسلامی خانواده‌محور به‌خوبی می‌تواند برنامه‌ای کامل برای انجام زندگی در تمامی ابعاد آن داشته باشد. آموزه‌های اسلامی به‌طور کامل دستورالعمل‌هایی عقیدتی و رفتاری برای خانواده از روابط بین زوجین تا تربیت فرزندان، رفتار با همسایگان و نیز رفتار با دیگر افراد جامعه دارد.
صرف نظر از این که خانواده‌ای مذهبی است یا خیر رعایت آموزه‌هایی که در دین مبین اسلام بر آن تأکید زیادی شده می‌تواند سبب سلامت و شادابی خانواده‌ها شود و کارکرد مناسب خانواده برای والدین، فرزندان و اجتماع را به ارمغان آورد. پس می‌توان گفت طبق آیه ۸۵ سوره آل‌عمران آموزه‌های اسلام جهان‌شمول بوده و به همه زمان‌ها، مکان‌ها و شرایط تعلق داشته و باید این آموزه‌ها را به صورت اصول زندگی درآورده و از آن ها بهره ببریم. این آموزه‌ها برای تمامی ابعاد زندگی بشر به‌خصوص خانواده برنامه ارائه کرده و رهنمودهای ارزشمندی دارد.
در مجموع می‌توان گفت که در حال حاضر بسیاری از مکاتب درمانی از آموزه‌های مذهبی و مداخله‌های مذهبی ـ معنوی استفاده می‌کنند. آموزش‌ها و درمان‌های معنوی در سلامت افراد و خانواده‌ها مؤثر است و معنویت بخش مهمی از زندگی انسان‌ها در فرهنگ ملل و قومیت‌های مختلف شمرده شده و تأثیر به‌سزایی بر سلامت و بهزیستی افراد و خانواده‌ها دارد.
پیشنهادات
- با توجه به تأثیر آموزه‌های اسلامی در سالم بودن خانواده‌ها، مراکز مشاوره و راهنمایی و مراکز مشاوره قبل از ازدواج می‌توانند از آموزش سبک زندگی اسلام‌محور برای راهنمایی جوانان و همسران و عموم مردم در زندگی زناشویی استفاده کنند.
- افزایش پژوهش و کار عملی متخصصان روی این شیوه آموزشی، به‌منظور افزایش کاربرد این شیوه در کاهش مشکلات زناشویی و بهبود روابط صمیمانه زوجین در جامعه ایرانی با توجه به عجین بودن فرهنگ خانواده‌های ایرانی با مباحث و زمینه‌های اسلامی.
- آموزش آموزه‌های اسلامی خانواده‌محور به خانواده‌های زندانیان و بررسی تأثیر این آموزه‌ها روی روابط و عملکرد آن ها.
- آموزش آموزه‌های اسلامی خانواده‌محور به خانواده‌ها و زوج‌هایی که به دادگاه خانواده مراجعه می‌کنند و بررسی تأثیر این آموزه‌ها روی روابط و تصمیمات آن ها.
- پیشنهاد می‌شود تأثیر آموزه‌های اسلامی خانواده‌محور به صورت اختصاصی‌تر و جزئی‌تر روی هریک از متغیرهای موجود در خانواده، بررسی شود.