جشن های ایران باستان

جشن های آتش در ایران باستان

آتش در زمان ایران باستان مهم‌ترین عنصر طبیعی جهان به شمار می‌رفت. محل ستایش اهورامزدا برای زرتشتیان آتشکده‌ها بود و همین امر اهمیت آتش برای زرتشتیان را به‌خوبی نشان می‌دهد. بر همین اساس ایرانیان باستان جشن‌های سنتی زیادی بر مبنای نکوداشت آتش برگزار می‌کردند. در میان این جشن‌ها، اردیبهشتگان، شهریورگان و آذرگان که از جشن‌های ماهانه در ایران باستان بودند نیز قرار می‌گیرند که در قسمت‌های قبل به معرفی آن‌ها پرداختیم. در این قسمت نیز چند جشن آتش معروف در زمان ایران باستان را معرفی می‌کنیم.

جشن سده

_{منبع عکس: سایت fararu.com، عکاس نامشخص}

جشن سده از مهم‌ترین جشن‌های زرتشتیان جهان است که در تاریخ دهم بهمن ماه، یا آبان روز بهمن برگزار می‌شود. در این جشن زرتشتیان به ستایش اهورامزدا و پایکوبی می‌پردازند و همراه با آن عده‌ای نیز به نواختن ساز مشغول می‌شوند. در این جشن باستانی خواندن شاهنامه و نقالی نیز رواج دارد. جشن سده در گذشته به‌همراه جشن‌های یلدا و نوروز از مهم‌ترین مراسم در ایران باستان بوده است؛ گرچه امروزه این مراسم را با گستردگی قدیم برگزار نمی‌کنند، اما برای زرتشتیان در همه نفاط جهان، این جشن اهمیت خود را حفظ کرده است.

جشن سده را با نام جشن آتش یا جشن زمستان نیز می‌شناسند. مهم‌ترین نشانه جشن سده آتش است و زرتشتیان آتش را به نشانه قدرت و عظمت اهورامزدا برپا و همگی در جمع کردن هیزم برای روشن کردن آتش، مشارکت می‌کنند. آتش نقش قابل توجهی در تمام جشن‌ها و مراسم زرتشتیان دارد و پیروان این دین احترام زیادی برای آن قائل هستند. از دیگر مشخصه‌های برگزاری جشن سده، جمع شدن زرتشتیان در کنار هم و نزدیکی افراد به یکدیگر است. در گذشته بر فراز بام خانه‌ها و در نقاط بلند شهر و روستا آتش روشن و این جشن را با شادی و رقص‌های آئینی برگزار می‌کردند.

درباره وجه تسمیه جشن سده روایت‌های مختلفی وجود دارد. یک روایت به ارتباط جشن سده با عدد ۱۰۰ اشاره می‌کند و روز دهم بهمن را صدمین روز پس از شروع فصل سرما از ابتدای آبان ماه می‌داند. از طرف دیگر از ۱۰ بهمن تا اول بهار نیز ۵۰ روز و ۵۰ شب باقی مانده است که روی هم ۱۰۰ می‌شوند. در این نظریه به‌دلیل بلند شدن روز و شب از تاریخ دهم بهمن به بعد، روز و شب را جداگانه شمارش می‌کنند.

_{منبع عکس: سایت cafesour.ir، عکاس نامشخص}

 در زمان باستان، ایرانیان دو ماه دی و بهمن را زمان قدرتمندی اهریمن می‌دانستند و برای به سلامت گذشتن از این دو ماه، دعا و نیایش می‌کردند و چون روز دهم بهمن ماه را روز کشف آتش می‌دانستند، جشن سده را به‌منظور چیرگی آتش بر اهریمن برگزار می‌کردند. روایت‌های دیگری نیز بر به صد رسیدن تعداد فرزندان نخستین آدم در این روز وجود دارد.

بنا بر روایت دیگر از تاریخ جشن سده تا زمان برداشت غلات، ۱۰۰ روز طول می‌کشیده است و به همین دلیل در این تاریخ جشن سده را برگزار می‌کردند. در آثار باقی مانده از ابوریحان بیرونی نیز، به ارتباط بین جشن سده با عدد ۱۰۰ اشاره شده است. اما بعضی از مورخان معتقد هستند که ارتباطی بین نام‌گذاری جشن سده به این نام با عدد ۱۰۰ وجود ندارد. بنابر نظر این دسته از تاریخ‌شناسان، سده در زبان اوستایی معنی برآمدن خورشید و طلوع کردن می‌دهد و چون در روز دهم بهمن، چله بزرگ تمام می‌شود، زمین رو به گرم شدن و زایش خواهد رفت؛ بنابراین ایرانیان باستان پایان چله بزرگ در این روز را با برگزاری مراسم سده جشن می‌گرفتند و با برپایی آتش، گرم شدن زمین و نزدیک شدن بهار را نوید می‌دادند.

طبق نظریه‌ای دیگر، از زمان‌های کهن تا به امروز، عدد ۴۰ برای ایرانیان مقدس بوده و جشن یلدا نیز از مهم‌ترین جشن‌ها و مراسم ایرانیان به شمار می‌رفته است. بنابراین تقارن زمان برگزاری جشن سده با چهل روز پس از شب یلدا، توجه بعضی از مورخان را جلب می‌کند. بنابراین این دسته از تاریخ پژوهان، فلسفه برگزاری جشن سده را ۴۰ روزگی خورشید می‌دانند؛ زیرا خورشید از یلدا زاییده می‌شود.

جشن چهارشنبه سوری

_{منبع عکس: همشهری آنلاین، عکاس نامشخص}

چهارشنبه سوری نیز از دیگر جشن‌های آتش در ایران بوده است که امروزه نیز برگزار می‌شود. در این جشن مردم به استقبال بهار می‌روند. در زمان ایران باستان مردم اعتقاد داشتند که در نزدیکی جشن فرورگان ارواح درگذشتگان آن‌ها به خانه‌ها برمی‌گردند؛ به همین دلیل بر بام خانه‌ها آتش می‌افروختند تا درگذشتگان آن‌ها بتوانند خانه خود را پیدا کنند.

به‌دلیل وجود نداشتن شواهد کافی از برگزاری این جشن در زمان‌ ایران باستان، برخی از مورخان این جشن را به دوره ورود اسلام به بعد در ایران منسوب می‌کنند. با توجه به شیوه برگزاری جشن چهارشنبه سوری و پریدن مردم از روی آتش، این نظریه چندان دور از ذهن به نظر نمی‌رسد. برای ایرانیان در زمان باستان آتش بسیار مقدس بود و در هیچ‌کدام از دیگر جشن‌های ایرانی پریدن از روی آتش معمول نبوده است. از طرف دیگر در شاهنامه فردوسی بارها به گذر از آتش اشاره می‌شود و داستان عبور سیاوش از آتش یکی از معروف‌ترین داستان‌های ایرانی است. سیاوش برای پاک شدن از گناه و اثبات بی گناهی خود از آتش عبور کرد و به سلامت گذشتن او از آتش گواهی بر پاکی او شد.

با بررسی منابع مختلف، پژوهشگران قدمت جشن چهارشنبه سوری را حتی به دوره‌های پیش از زرتشت نسبت می‌دهند، اما شیوه برگزاری آن به شکلی متفاوت از زمان حال حاضر بوده است و همین اختلاف‌ها باعث به وجود آمدن شبهه در قدمت جشن چهارشنبه سوری می‌شود.

از رسوم متداول در جشن چهارشنبه سوری، سر زدن به بزرگ‌ترها و روشن کردن آتش بر بام خانه‌ها بوده است که امروزه جای خود را به آدابی دیگر داده‌اند. آتش در میان ایرانیان باستان عنصری پاک کننده بود و در جشن‌های آتش برای از بین بردن ناپاکی‌ها از این عنصر استفاده می‌شد. طلب گرما و نور از دیگر دلایل روشن کردن آتش در جشن چهارشنبه سوری به شمار می‌رفت.

جشن نوسره

_{عکاس و منبع عکس: ساره تجلی از خبرگزاری ایسنا}

جشن نوسره نیز یکی از قدیمی‌ترین جشن‌های ایران باستان است که پنج روز قبل از جشن سده برگزار می‌شد. فلسفه برگزاری این جشن آمادگی هرچه بیشتر زرتشتیان برای برگزاری جشن سده بود. در زمان برگزاری این جشن، ایرانیان آتش بزرگی برپا می‌کردند و به خواندن دعا و نیایش مشغول می‌شدند. بزرگان زرتشتی در این جشن فضای مناسب برای استقبال مردم از جشن سده را ایجاد می‌کردند.

جشن سده در سی و پنجمین روز زمستان، از دیگر جشن‌های آتش برای زرتشتیان بوده است که ایرانیان با برپایی آن، گرما و نور را جایگزین سرما و تاریکی می‌کردند. آداب برگزاری این جشن شباهت‌های زیادی به جشن سده دارد.