نقش خانواده در تربیت فرزند خود مهم است و خانواده نخستین کانونی است که فرزندان در آن رشد می کنند و تربیت می شوند.
نقش خانواده در تربیت فرزند خود از دشوارترین، حساس ترین و پر ثمرترین وظایف آنها به شمار می رود.
واژه تربیت از ریشه «ربو» به معنـاي فزونی، رشـد و برآمدن، گرفته شده است و در اصطلاح به معناي ایجاد زمینه اي مناسـب براي پرورش اسـتعدادهاي جسمانی و روحانی و هـدایت آنها درجهت مطلوب، ضـمن جلوگیري از کج روي ها و ناهنجاري هاست.
امروزه تربیت فرزندان، از دشوارترین، حساس ترین و پرثمرترین وظایف بشري به ویژه والدین است که نتیجه نهایی آن، هم به خانواده و هم به جامعه بازمی گردد. پـدر و مادرکه پدیدآورندگان کودك هستند، باید در زمینه سازندگی ایشان، بهترین و سودمندترین سرمایه گذاري را انجام دهند تا با تربیت صحیح فرزندان خود و تحویل آنان به جامعه، نقش آفرینان مؤثري باشند. والدین باید جنبه معنوي و الهی را در تربیت کودك در نظر بگیرند و به پرورش استقلال فکري و ایجاد خود باوري در کودکان توجه کنند.
خانواده نخستین محیط تربیتی است که کودک، در آن چشم می گشاید و رشد می کند.
کودك از هنگام تولد تا سالیانی چند، فقـط با خانواده در تماس است و این ارتباط نزدیک و پیوسـته نقش بسـیار مؤثري درسازندگی شخصیت و رفتار وي دارد.
بدین جهت، دانشمندان مسلمان با توجه به ارزش کانون خانواده، اهمیت نقشی را که این نهاد درسعادت کودك دارد، بیان کرده اند. غزالی، کودك را امانتی در دست پدر و مادر می داند که مانند موم از هر نقشی خالی است و آن ها او را به بـدبختی یا سعادت می رسانند و هر بذري را که بخواهند، در زمین پاك دل وي می رویانند.
کودك آیینه تمام نماي خانواده خویش است که خوبی، بـدي و هرآن چه را از آن ها می بیند و می شنود، درخود منعکس می سازد از این رو،کوشش والدین در تربیت و پرورش فرزندان، از بزرگ ترین کارهاست.
نقش پدر در خانواده و تربیت کودک
هر یک از اعضاي خانواده، وظایفی بر عهده دارند که فقط درصورت عمل به آن ها، خانواده به کمال مطلوب خواهد رسید. هر چند این روابط بین هر دوطرف جریان دارد و پدر و مادر هر دو در قبال فرزند خویش وظایفی دارند که باید از عهده آن برآیند، نقش اصلی درخانواده به عهده پدر است و وظیفه او نگهداري و تربیت اعضاي خانواده است.
امام سجاد (ع) نیز درکلامی خطاب به پدران، آن ها را متوجه حالت روانی و طبیعی کودکان می کند و تربیت آن ها را بر پدران واجب می داند و می فرماید:
حق فرزند بر تو این است که بدانی او قسمتی از وجود توست و درخیر وشر دنیا به تو پیوند دارد. تو در تربیت، آداب آموزي وخداشناسـی او مسئولیت داري. بایستی او را در محبت و اطاعت خـدا کمک کنی و وسایل ایمان و پاکی او را فراهم سازي. عمل تو درباره او بایـد مانندکسی باشدکه یقین دارد اگر در این راه کمترین زحمتی به خود دهد، پاداشبی کافی دارد و اگر کمترین کوتاهی کند، مورد سرزنش و مجازات قرارخواهدگرفت. پس در انجام دادن آموزش همچون کسی باش که به کارهاي نیکوي او دنیا آراسته می شود تا با عمل خوبت درباره او نزد پروردگارش ایمن باشی.
نقش مادر در تربیت کودک
پس از تولد نوزاد، مادر نخستین فردي است که با او تماس مستقیم دارد. در واقع، زندگی کودك با ارتباط زیستی میان او و مادر آغاز می شود. این ارتباط نه تنها در رفع نیازهاي کودك مؤثر است، بلکه بر حالات روانی و عاطفی وي نیز تأثیر می گذارد.
مطالعات روان پزشکان درباره ناراحتی ها و اختلالات عاطفی کودکان نشان می دهد که دلیل بیشتر این اختلالات، محرومیت از مادر است. کُندی درسخن گفتن، پایین آمدن بهره هوشی، جنب وجوش کم،کمبود واکنش عاطفی، پرخاشگري، اختلال حواس، ضعف استعداد، تفکر انتزاعی و بسیاري از مسائل دیگر، از آثار ناگوار محرومیت از مادر است.
به نظر می رسد وجود حالات عاطفی لازم و مناسب، اساسی ترین عاملی است که می تواند نقش مادر را در رشد و تکامل نشان دهد.
بر اساس روایت هاي نقل شده، مادر بیش از پدر به فرزند خود ابراز محبت می کند و نسبت به رشد و تکامل او جّدیت بیشتری ازخود نشان می دهد که از اهمیت وجود مادر براي رشدکودك حکایت دارد.
امام سجاد (ع) ضمن بیان گوشه اي از تلاش طاقت فرساي مادر در مسیر رشد و تربیت فرزند، می فرماید:
هرگز کسی را به تنهایی یاراي سپاس و تقدیر از مادر نیست، مگر ازخداوند مدد جوید و از او توفیق اداي این وظیفه را بطلبد.
بر این اساس، نقش سـرنوشت ساز مادر در تربیت کودك، از اهمیت والایی برخوردار است. معموًلا بیشترین مشکلات موجود در تربیت کودکان، از محیط خـانه سرچشمه می گیرد و اگرکودك از همان ابتدا تحت تربیت مادري فهیم و باکمال قرار گیرد، در آینده به وظایف خود در برابر خانواده، دوسـتان و به طورکلی اجتماع بهتر عمل خواهدکرد و خود نیز براي تربیت نسل آینده، جدیت بیشتري به خرج خواهد داد.
مادر به عنوان الگویی براي فرزند خویش، می تواند با آموزش و تربیت صحیح، بسیاري از عیب هاي روحی و اخلاقی را از ضمیرکودك بزداید و او را در مسیرکمال و آگاهی تربیت کند.