خانواده و سبک زندگی خانوادگی از منظر امام صادق(ع)

بررسی مصادیق خانواده متعالی در سبک زندگی اسلامی از منظر قرآن کریم

در مطلب پیش رو اهمیت سبک زندگی خانوادگی و برخی بایدها و نبایدهای مطرح در کیان خانواده از نگاه امام صادق(ع) بررسی شده است.
***
خانواده نهادی است مقدس و بی­‌بدیل که شخصیت هرکسی پیشتر و بیشتر از هر جای دیگر در آن شکل می‌­گیرد و بستری است که سرشت و سرنوشت فرد به مقدار زیادی در آن رقم می­‌خورد. از این منظر اسلام خانواده را در جایگاهی غیرقابل قیاس با جایگاه دیگر دانسته و با تشریع احکام و آداب کاربردی و تاثیرگذار، تمام ظرفیت‌­های اعتقادی – دینی را درجهت بالندگی و پایندگی آن به‌کار گرفته است. در هیچ مذهب و مکتبی به اندازه اسلام خانه و خانواده محترم شمرده نشده است. چه توجیهی می‌­توان یافت وقتی اسلام برجزئی‌­ترین و خصوصی‌­ترین روابط زناشویی، رنگ و بوdی معنوی داده و آن را سبب مغفرت و غفران الهی قلمداد کرده، غیر از اینکه داعیه حفظ نظام خانواده را داشته باشد.
به عنوان نمونه­ امام صادق(ع) می‌­فرماید: «هر زنی که به شوهرش بگوید: من از تو هرگز خیری ندیدم، (ثواب) کارش از بین می‌رود».(1)
یعنی این آثار وحشتناک بر یک کلمه مترتب می‌شود، اگر زنی عملا به‌خاطر نارضایتی از زندگی آن را دچار تشنج و ازهم‌گسیختگی کند، چه اتفاقی می‌­افتد؟ به بیانی دیگر اسلام با نگاه پیشگیرانه، آفت را در نطفه خفه می‌کند. این تاکتیک در خیلی از معارف و آموزه‌های دینی به‌کار گرفته شده است. درگیری‌های خانوادگی از همین‌جا نشأت می‌گیرد. پس این نباید یک توصیه اخلاقی صرف تلقی شود.
پیامبراسلام (صلی الله علیه و آله) فرمود: «هر زنی که در خانه شوهرش چیزی را برای سامان دادن وضع خانه جابه­‌جا کند، خداوند نظر رحمت به او می­‌کند. و هرکس مورد نظر (رحمت) خدا قرارگیرد، خداوند عذابش نمی­‌کند.(2)
براساس این روایت ، زن خانواده چون با نظر رحمت و عطوفت در خانه کار می‌­کند و این رفتار او موجب نظم و زیبایی خانه می­‌شود، همین نظم، آرامش را در فضای خانه و در اعضای آن به وجود می ­آورد. نتیجه آن هم بر اساس قاعده کلی خلقت «ارحم ترحم»(رحم کن تا رحم و رحمت دریابی) رحمت الهی را نصیب زن خانواده می‌گرداند.
این منظرچقدر می­‌تواند ما را در دفع و رفع گرفتاریها یاری رساند. به تعبیر استاد حکیم‌مان علامه جوادی آملی(سلّمه الله) ما اگر به الفبای دین عمل کنیم؛ خیلی از این مشکلات اصلا بوجود نمی‌­آیند.
کاش بازنگری عمیقی نسبت به نگرش اسلام به انسان و رفتارهای او داشته باشیم، آن وقت زیبائی را با همه وجود درک می­‌کنیم.
اسلام تشکیلات خانواده را مایه آرامش و سکون می‌­داند و از این حیث به چاردیواری زندگی خانوادگی، مسکن نام می­‌نهد. مسکن یعنی محل آرامش.
امام صادق(ع) همسر انیس و موافق(همراهِ هم‌رأى) در زندگی را مایه آرامش مرد معرفی می­‌کند.(3)
اما این هدف تحقق یافتنی نیست مگر اینکه پایه آن طوری نهاده شود که پاینده باشد.
دوری از فرهنگ و مرام دین در امر خانواده امروزه خسارتهای جبران­‌ناپذیری به فرد و جامعه ما وارد کرده است. ارائه آمار و ارقام میدانی این ادعا مقال و مجالی دیگر می‌­طلبد.
آنچه در نوشتار حاضر درصدد آن هستیم اینکه زندگی خود را براساس آموزه‌های مکتب امام صادق(ع) به چه سبک و سیاقی پایه‌ریزی کنیم.
تشکیل خانواده
ازدواج در اسلام رابطه مقدسی است که بین زن و مرد ارتباط، وحدت، محبت و مودت قلبی برقرار می­‌کند تا زن و مرد در سایه آن، با هم زندگی رضایت­‌بخشی را در شادی‌ها و غم‌­ها داشته باشند و مسئولیت­‌های اجتماعی خود را تا رسیدن به تعالی فردی و محافظت بر کیان بشری انجام دهند.
نگرش قرآن در این مورد، نگرش انسان­‌ شناختی و فطری است. قرآن­ کریم براساس واقعیات خلقت انسان تشکیل خانواده و ازدواج را امری درجهت کمال و تامین نیازهای بشری در ابعاد وجودی انسان مطرح می‌­کند.
آیات قرآن پیرامون اصل امر ازدواج شاهد این سخن می‌­باشد:
{وَخَلَقْناكُمْ أزْواجاً}(4)علامه طباطبائی در ذیل این آیه می­‌فرماید: «يعنى ما شما را جفت جفت از نر و ماده آفريديم، تا سنت ازدواج و تناسل در بين‌تان جريان يابد، در نتيجه نوع بشر تا روزى كه خدا خواسته باشد باقى بماند ».(5)
وساطت و تلاش در ازدواج
وساطت در ازدواج رفتاری شایسته­ و نشانگر روحیه خیرخواهی و بزرگ­‌منشی انسان است.خداوند چنین نیت نوعدوستی را ارجمند دانسته و برای آن پاداش بس سترگی قرار داده است.
امام صادق(ع)فرمود: «کسی که مجردی را تزویج کند و امکان ازدواج او را فراهم نماید از کسانی است که در قیامت خداوند به آنان نظر لطف می‌کند».(6)
همچنین فرمودند: «چهار کس در قیامت مورد نظر پروردگارند: آنکه در دادوستد چون طرف معامله پشیمان شود، معامله را برگرداند، غم کسی را بزداید، کسی که برده‌ای را آزاد کند، کسی که بی‌همسران را به ازدواج درآورد».(7)
جایگاه استخاره در ازدواج
استخاره در لغت به معنای بهترین­‌خواهی و خیرخواهی از خدا است و در اصطلاح دینی، واگذاردن انتخاب به خداوند در کاری است که انسان در انجام دادن آن دودل مانده است. پس استخاره دارای دو معناست:
اول: طلب خیر نمودن از خداوند متعال در تمامی کارها. در روایات نیز بیشتر از این نوع استخاره یاد شده است. بنابراین، این نوع از استخاره برای رفع تحیر و سرگردانی نمی­‌باشد.
امام صادق(ع) فرمودند:«دو رکعت نماز بخوان و از خدا طلب خیر کن. سوگند به خدا هیچ مسلمانی از درگاه خدا طلب خیر نکرد مگر اینکه قطعاً خداوند خیر او را فراهم سازد».(8)
نیز در حدیثی از قول خداوند متعال فرمودند:«خداوند عز و جل فرمود: از بدبختی بنده من آن است که کاری از کارهایش را بدون استخاره (طلب خیر) از من انجام دهد».(9)
دوم: طلب خیر نمودن از خداوند متعال برای رفع تحیر، سرگردانی و دودلی است و مخصوص مواقعی است که انسان دچار شک و تردید است. انسان وقتی می‌­خواهد کاری را انجام دهد، ابتدا باید از قوه­ تفکر وتعقل خود بهره­‌مند شود. اگر چنانچه این نیروی درونی نتوانست او را یاری دهد باید از افرادی که صلاحیت مشورت دارند، کمک بگیرد و صلاح خود را از آنان جویا شود و اگر مشورت به نتیجه نرسید، می­‌تواند استخاره کند که روش‌های مختلفی برای آن در روایات بیان شده است.
در ازدواج، بدون تحقیق و تصمیم‌­گیری بر اساس کفویت فرهنگی، اعتقادی، اقتصادی و... و صرفا با استخاره تصمیم گرفتن، نه معقول است ونه مورد تائید شرع مقدس.
انتخاب زن صالح
انتخاب شریک زندگی از مراحل حساس تشکیل خانواده است که اگر با چشم­‌باز و براساس واقعیات انجام نگیرد؛ چه‌­بسا خسارت­‌های جبران­‌ناپذیری به بار آورد. امام صادق(ع) در این مورد فرمودند: زن بسان گردنبندی است، نیک بنگر که چه گردنبندی را به گردنت آویزان می‌کنی.(10)
مهریه
مهریه یکی از واجباتی است برعهده شوهر و به‌عنوان دین باید پرداخت شود. به همین خاطرکسی که مهریه‌ای (برای زن قرار دهد) و قصدش این باشد که به او ندهد؛ همانند دزد است.(11) نوع و میزان مهریه باید قبل از عقد ازدواج معلوم و بصورت توافقی بین زن وشوهر معین شود.(12) البته مهریه کم نشانه خیر و برکت زن بیان شده است.!(13)
شاخصه­‌های سبک زندگی مشترک
زندگی مشترک صرفا بیتوته در زیر یک سقف نیست. یک زندگی آرام و آرامش بخش مستلزم درک متقابل و از روی عقلانیت عطوفت‌­بار است. مدیریت خانواده با قانون‌های عرفی و سلیقه­‌ای و تحکمی باعث بروز آسیب‌های فردی و اجتماعی شده و فضای خانواده را با چالش‌های ارتباطی مواجه می­‌سازد و از بین رفتن خلاقیت‌­ها و استعدادها یکی از عوارض آن به شمار می‌­آید.
از این رو برخی از این شاخصه­‌ها را از منظر امام صادق(ع) بررسی می‌­کنیم:
حسن خلق
«حُسن» را در لغت زیبا معنی می‌­کنند. خلق و خوی زیبا هم، حسن خلق نامیده می‌­شود. ملاک درک زیبائی هم عقل انسانی است. یعنی اگر عقل به زیبابودن چیزی حکم کرد، آن زیباست. دلیل آن واکنش‌های مختلف در زندگی روزمره است که در برابر کنش و رفتار غیرمعقول و ناصواب کسی گفته می­‌شود که«زشت است». این زشتی را او با عقل خویش درک می‌­کند.
تاثیرحسن خلق در معاشرت­‌های اجتماعی همواره مورد تاکید اسلام بوده و آثار و برکات زیادی بر آن بیان شده است. این حسن معاشرت در خانواده از اهمیت و شأنیت ضروری برخوردار است.
امام صادق(ع) در اهمیت و ضرورت حسن خلق در زندگی می­‌فرمایند:«هیچ زندگی­‌ای گواراتر از نیک­خوئی نیست».(14)
انسان‌های بزرگ و باکرامت با رفتارهای کریمانه شناخته می­‌شوند: «سه چیز نشانه بزرگواری انسان است: خوش اخلاقی، فرو بردن خشم و فرو پوشیدن چشم».(15)
کرامت اجتناب از پستی­‌ها، پلیدی­‌ها و پلشتی‌هاست. امیرالمومنین (ع) در وصیتی به فرزند بزرگوارشان امام حسن مجتبی(ع) می‌فرمایند: «کرامت و شرافت خویش را با اجتناب از زشتی‌ها حفظ کن».(16) ایشان ضمن توصیه به حفظ کرامت و دوری از پلیدی، کرامت را نقطه مقابل دنائت و پستی بیان فرمودند.
اگر پیامبراکرم (ص) بعثت خویش را در جهت اتمام مکارم اخلاقی توصیف می­‌کنند،(17) نشان از جایگاه آن در نظان آفرینش است. چراکه اگر انسان از کرامت به‌دور باشد، شرور و بی‌مبالاتی جامعه بشری را به جهنمی مهلک تبدیل می‌­کند. امام هادی (ع) فرمودند: «كسي كه نزد خودش احساس شخصيت نكند از شر او ايمن مباش».(18)
حسن خلق از اوصاف انبیاء است.(19)
آن حضرت در مورد علائم اهل بهشت فرمود: «اهل بهشت چهار نشانه دارند: سیمای گشاده، زبان نرم و مهربان، قلب مهربان و دست بخشنده».(20)
راز اینکه صاحب اخلاق زیبا اهل بهشت است، این است که او با اخلاق خویش محیط زیست خود را برای دیگران به بهشتی دنیوی تبدیل کرده است و آن بهشت ثمره این بهشت است.از طرف دیگرجایگاهی غیر از بهشت برای صاحبان زیبائی‌­ها وجود ندارد.
درنتیجه می‌توان با اخلاق خوش در زندگی، هم خوش زیست و هم عمری طولانی داشت و هم برای دیگران محیطی آرام و لذت­‌بخش فراهم کرد.
آثار حسن خلق
افزایش رزق و روزی:
آن حضرت فرمود: «خوی نیکو باعث فراوانی روزی می‌شود».(21)
آبادانی و افزایش طول عمر:
«براستی نیکی و خوش‌خلقی باعث آبادی سرزمین­‌ها و افزایش [و طولانی شدن] عمرها می‌شود».(22)
پاک شدن گناهان:
آن حضرت فرمود: «خوی نیکو گناهان را ذوب می‌کند؛ چنانکه خورشید یخ را آب می­‌کند».(23)
اجر مجاهد راه خدا:
«خداوند بر نیک خویی بنده، پاداشی را عطا می­‌کند که به مجاهد در راه خودش که در هر صبح و شب می‌­جنگد [و همیشه در جهاد است] می‌­بخشد».(24)
احترام
احترام یعنی حفظ حرمت و حریم‌­های شخصی در روابط و معاشرت اجتماعی. اسلام نقض حریم‌ها را حتی در مورد نزدیکترین علقه‌ها و نسب‌ها نمی‌­پذیرد. همچنین هیچ بهانه و مستمسکی نمی­‌تواند مجوز تعدّی به حقوق و حدود دیگران قرارگیرد، روابط زناشوئی هم از این اصل اساسی مستثنی نیست. اگر جایگاه زن و مرد در خانه حفظ نشود؛ اداره آن به هیچ عنوان قابل کنترل نخواهد بود و اثرمستقیمی بر روابط همسران و نیز فرزندان خواهد گذاشت.از این رو امام صادق(ع)زن خوشبخت را چنین معرفی می‌فرماید: «خوشبخت است، خوشبخت است؛ آن زنى که شوهرش را احترام کند و آزارش ندهد و درتمام مراحل زندگی از وى اطاعت کند».(25)
از طرف دیگر هم به مردان سفارش می‌­کنند که کرامت زن را در رفتارها مورد عنایت قرار دهد:
«وقتی کسی همسری را برای خود انتخاب کرد او را تکریم کند».(26) تکریم به معنی حفظ عزت و اجتناب از رفتارهای توهین‌­آمیز و تحقیرکننده است. تکریم او در تمام زمینه‌­ها از جمله خوراک و پوشاک و مسکن و نیز مسائل اخلاقی است. این موارد بعنوان نفقه واجب در فقه اسلامی، جزو وظائف مردان به شمار می‌­آیند.
اظهار محبت
اسلام هیچ کنش و واکنشی را در نظام آفرینش منقطع از عالم ملکوت قبول ندارد. تمام رفتارهای انسانی دارای صورتی ملکوتی هستند. در ابتدای مقاله گفته شد که اسلام خانواده را صرفا محل بیتوته قلمداد نکرده وجایگاه والائی برای آن قائل شده است، ارتباطات درون خانوادگی هم بر اساس این قاعده کلی مد نظر قرار می­‌گیرند. تکامل فرد مومن و کمال ایمان او با ذکر و دستورات عبادی صرف نیست. اخلاقیات و عواطف چه بسا درمرتبه‌ای از سببیت بالاتر و والاتری در جهت تکامل قرار گیرند و مهم‌تر از آن اینکه براساس دلائل بسیاری از متون دینی ،عبادات بدون حسن خلق، نتیجه‌­بخش نباشند. قضیه معاذ در تاریخ اسلام را می‌­توان مصداق و نمونه بارزی نام برد. با این شرح یکی از مولفه­‌های ترقی و تکامل در اسلام ، محبت به همنوع و در مبحث مورد بحث، همسر است.
امام صادق(ع)فرمود: «هرچه محبت مرد بر زن بیشتر شود، بر فضیلت ایمانش افزوده می‌شود».(27)
جای بسی تأسف است گاهی ادعا می‌شود که زن، مظلوم اسلام واقع شده است. مگر غیر از این است که اسلام را باید با این آموزه‌­ها و آداب شناخت؟!
امام محبت به همسر را از معیارهای محبت به اهل بیت (ع)بیان می­‌کنند: «هرکس بیشتر دوستدار ما (خاندان عصمت و طهارت) باشد، به زن‌ها (همسرش) نیز بیشتر دوستی می‌کند».(28)
امام صادق(ع) در روایتی به مواردی از واجبات مرد خانواده در زندگی‌اشاره می‌کند: «شوهر در رابطه خود با همسرش از سه چیز بی‌نیاز نیست؛ سازگاری با او تا به این وسیله سازگاری و محبت و عشق او را به خود جلب کند و خوش خویی با او و دلبری از او با آراستن خود برای وی و فراهم آوردن امکانات رفاهی او».(29)
از طرف دیگر زنان خانواده را مژده می‌­دهد: «هر زني كه به شوهرش مقداري آب دهد، براي او بهتر از عبادت يك­سال است كه روزهايش روزه باشد و شب­هايش عبادت كند. خداوند به جاي هر مقدار آبي كه به شوهرش بنوشاند، شهري در بهشت برايش مي سازد و شصت گناهش را مي‌آمرزد».(30)
اظهار قدردانی
امام صادق(ع) در مورد وظیفه اخلاقی زن در برابر بخشش­‌های مرد می­‌فرمایند: «بهترین زنان شما آن زنی است که چون به او چیزی داده شود، سپاسگزاری کند و اگر به او چیزی داده نشود راضی باشد».(31)
اظهار احساسات مثبت به طرف مقابل، باعث تحکیم روابط و دلگرمی می‌­شود، چرا که اگر این ابرازهای زبانی و ملموس و محسوس وجود نداشته باشند، دوستان بطور عام و شریک زندگی بطور خاص تلقی بی‌ملاحظه بودن و ناسپاسی از همدیگر خواهند داشت. و این به رابطه آنها لطمه می­‌زند. از طرف دیگر قدردانی نشانه رضایتمندی و قانع بودن به دارایی­‌های شوهر و درنتیجه باعث تحکیم بنیان خانواده می­‌شود.
عفت
به‌طور کلی از نظر اسلام ، شوهر، شوهر زن خویش و زن، زن شوهرخود می­‌باشد. در فرهنگ اخلاقی اسلام پاکی و خویشتنداری ارزش بوده و نقش تعیین‌کننده در روابط و وفاداری همسران دارد. تنوع‌­طلبی جنسی و بی‌­عفتی آتشی در بوستان خانواده برمی افروزد که شراره آن تا شاخ و بن درخت زندگی را در برمی­‌گیرد و به خاکستر تبدیل می‌­کند.
اگر قرآن کریم دستور می‌دهد که به زنا نزدیک نشوید (نفرمود زنا نکنید)، به این دلیل است که نزدیک شدن و گام نهادن در وادی هلاکت بار بی‌عفتی همان و گرفتار شدن در مرداب گندیده آن همان.
قانون خلقت، قانون پژواک است، در متون دینی ما زیاد به این اصل‌اشاره شده است: «هرکس زنا کند، ناموسش مورد تجاوز قرار گیرد».(32)
امام صادق(ع) فرمودند: «خود را از زنان و ناموس مردم حفظ كنيد و چشم طمع به آنها ندوزيد، تا زنها و ناموس شما از چشم طمع ديگران حفظ و مصون گردند».(33)
ایشان حفظ عفت را برای زن هم مورد تاکید قرار داده است: «بهترين زنان شما آن زني است كه براي شوهرخود زينت مي­‌كند، اما از بيگانگان خود را مي‌­پوشاند».(34)
چند نکته از این سخنان به نظر می­‌رسد که کلیدی است:
اولا؛ زن با آرایش خود موجب سلب آرامش دیگران می­‌شود و براساس قانون خداوند همسر و فرزندان او هم توسط زنان دیگر دچار بی‌قراری و آسیب‌های روانی خواهند شد.
ثانیا؛ اعتماد همسر خود را از بین خواهد برد.
ثالثا؛ احتمال تعرض از طرف مردان هوس‌باز وجود دارد.
مدارا کردن با همسر
مدارا و نرم‌خویی با خانواده، مهم‌ترین عنصراخلاقی است که هر مردی باید در منزل داشته باشد تا در سایه آن، بتواند یک زندگی با صفا داشته باشد.
مدارا کردن در روایات متعدد نشانه عقلانیت و ایمان دانسته شده است. یعنی انسان عاقل، سازگاری با مردمان و مخصوصا در محیط خانواده را بهترین روش در مراودات روزمره می‌­داند.
هرراهی غیر از مدارا و چشم‌­پوشی، سبب تلخ‌کامی در زندگی خواهد شد. مگر عقل می‌پذیرد که انسان در برابر هر خطای دیگران واکنش منفی نشان داده و جبهه‌گیری کند؟!
امام صادق مدارا کردن را جزو حقوق زن دانسته است: «يكى از حقوق زن بر مرد اين است كه اگر كار جاهلانه­‌اى انجام دهد او را ببخشد و از او درگذرد».(35)
تربیت فرزند
از دیگر عناصرسبک زندگی، تربیت فرزند است. تربیت انسان اصلی‌ترین مسئولیت پیامبران الهی بوده است. اگر خداوند در طول تاریخ بشریت نسخه‌های تربیتی را از طریق پیامبران خویش ابلاغ کرده است و تمام عالم را بر محور این قرار داده، نمی‌­توان نسبت به آن بی‌تفاوت بود. دفتر تاریخ در سطرسطر خود، خسارتهای سستی در تربیت انسان را ثبت کرده است. در همین زمانه خویش به چشم خود می‌بینیم که انسان بی‌نصیب از تربیت الهی، از هیچ جنایت و ناهنجاری فروگذار نمی‌کند.
از این روی با توجه به اهمیت تربیت فرزند مخصوصا در زمان حاضر ضرورت دارد تا برای تربیت فرزندانی صالح از امام صادق(ع) راهنمایی طلب کنیم.
اهمیت تربیت را در این روایت می­‌توان دید: «اگراز عمرت تنها به میزان دو روز مهلت داده شدی، یک روزش را برای ادب خود اختصاص بده تا برای روز مرگ از آن کمک بگیری».(36)
ادب انسان را بهشتی می­‌کند: «مؤمن همواره خانواده خود را از دانش و ادب شايسته بهره‌مند مى سازد تا همه آنان را وارد بهشت كند».(37)
خوشا به حال آنان­‌که این سخن را از عمق جان باور کنند که:
«بهترين چيزى كه پدران براى پسرانشان به ارث مى‌گذارند، تربيت است، نه مال؛ چرا كه مال مى‌رود و تربيت مى‌ماند».(38)
در هیچ مکتب تربیتی نمی‌توان نمونه‌ای پیدا کرد که تربیت فرزند را با مسائل معنوی پیوند بزند. چه ارتباطی بین تربیت صحیح فرزند و بخشش گناهان والدین وجود دارد! این نگاه بلند اسلام به مفاهیم انسان شناختی، عقل را درتحیر قرار می‌دهد.
امام صادق(ع) فرمود:«فرزندان خود را احترام كنيد و آنها را خوب تربيت كنيد تا خداوند شما را بيامرزد».(39)
همچنین فرمودند: «خداوند متعال نسبت به شخصي كه نسبت به فرزند خود محبت بسيار دارد رحمت و عنايت مي‌كند».(40)
آموزش معارف دینی
کودکان براساس فطرت پاک خداوندی آفریده شده‌­اند و صفحه وجودشان از هر گونه آلودگی و تاریکی پاک است. بنابراین استعداد پذیرش معرفت دینی در آنها راحت­‌تر و سریع­تر است. از سوی دیگر اگراین معارف نورانی به آنها آموزش داده نشوند، زمینه انحراف در آنها بوجود می­‌آید.
امام صادق(ع) فرمود: «احاديث اسلامي را به نوجوانان خود بياموزيد (و در انجام اين وظيفه تربيتي تسريع نماييد)، پيش از آنكه مخالفان بر شما پيشي گيرند و آنان را گمراه سازند».(41)
ایشان درسخنی دیگر فرمودند: «وقتی کودک 5 ساله شد، به او گفته شود: دست راست و چپت کدام است؟ وقتی این را دانست، صورت او را به قبله برگردان و به او بگو تا سجده کند، سپس رها شود تا به هفت سال برسد. وقتی هفت سال او تمام شد، به او گفته شود: صورت و دو کف را بشوی. وقتی شست، به او بگوی: نماز بخوان! بعد او را به حال خود واگذار تا 9 سال او تمام شود. وقتی 9 سال او تمام شد، وضو یادش بده و او را به نماز وادارکن. وقتی وضو و نماز را یاد گرفت، خدا ان‌شاءالله او و پدر و مادرش را می‌آمرزد».(42)
البته لازم است مسئلة نماز با روشهای متنوع مانند داستان، شعر، مسابقه و... به کودک آموزش داده شود.
نیز می‌­فرمایند: «[پدرم] ما را جمع می‌کرد و دستور می‌داد تا زمان طلوع آفتاب ذکر بگوییم و دستور می‌داد هر کس می‌تواند قرآن بخواند و آنکه نمی‌تواند ذکر بگوید».(43)
اسماعیل پسر امام صادق(ع)نزد او بود. امام به او فرمود: پسرم! قرآن بخوان. اسماعیل گفت: وضو ندارم. امام فرمود: [قرآن بخوان؛ امّا] به نوشتة قرآن دست نزن و به ورق آن دست بزن!»(44)
وفای به عهد
 وفای به عهد وظیفه‌ای دینی و عقلی است که نسبت به دیگران، بویژه کودکان در سیرة امام صادق مورد توجه قرار گرفته است. عمل نکردن به وعده­‌های خود سبب تحقیرشخصیت فرزندان و القای دروغگویی به آنان است. از بین رفتن اعتماد کودکان به والدین و بی‌­اعتباری آنان نزد کودکان از دیگر عوارض این شاخصه تربیتی است.ایشان می‌فرمایند: «کودکان را دوست بدارید و به آنها محبت کنید، پس اگر به آنان وعده‌ای دادید، به آن وفا کنید؛ زیرا آنان روزی خود را در دست شما
می‌بینند».(45)
ـــــــــــــــــــــــ

پی نوشت:
1. من لا يحضره الفقيه؛ ج‏3؛ ص440.     2. أمالي شیخ صدوق؛ ص411.     3. خصال ج1، ص 284.      4. نبأ/ 8.      5. ترجمه الميزان، ج‏20، ص 261.     6. وسائل الشیعه، ج۲۰، ص. ۴۵     7. وسائل الشیعه، ج۲۰، ص. ۴۶.     8. کافی، ج٣، ص٤٧٠.     9. مستدرک الوسائل، ج٦، ص٢٦٢.    10.وسائل الشیعه، ج ۲۰، ص ۳۳.     11. فروع کافی، ج ۵، ص ۳۸۳.    12. الكافي (ط - الاسلاميه)؛ ج‏5؛ ص378.     13. من لا يحضره الفقيه؛ ج‏3؛ ص254.     14. الكافي (ط - الاسلاميه)؛ ج‏8؛ ص244.     15. عوالم العلوم؛ ج‏20؛ ص757.     16. غرر الحكم و درر الكلم؛ ص144.    17. الاختصاص؛ ص335.    ۱8. تحف العقول؛ ص483.     19. الخصال؛ ج‏1؛ ص251.     20. الإختصاص؛ ص335.     21. بحار الأنوار؛ ج‏68؛ ص396.     22و 23. الكافي (ط - الاسلاميه)؛ ج‏2؛ ص100.     24. الكافي (ط - الاسلاميه)؛ ج‏2؛ ص101.     25. بحار الانوار، ج 7۳، ص 354.     26. بحار الانوار، ج 73، ص 85.     27. من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص. ۲۵۱.     28. بحار الأنوار؛ ج‏63؛ ص287.      29. تحف العقول؛ ص323.     30. وسائل الشيعه؛ ج‏20؛ ص172.     31. جامع أحاديث الشيعه(للبروجردي)؛ ج‏25؛ ص140.     32. من لايحضره الفقيه؛ ج‏4؛ ص21.     33.الكافي (ط - الاسلاميه)؛ ج‏5؛ ص554.     34. بحارالأنوار(ط - بيروت)؛ ج‏100؛ ص235.     35. جامع أحاديث الشيعه؛ ج‏25؛ ص536.     36. كافى(ط-الاسلامیه)، ج 8، ص 150.      37. مستدرك الوسايل؛ ج12، ص201.    38. كافى(ط-الاسلامیه) ج 8، ص 150.    39. مكارم الأخلاق؛ ص222.     40. همان؛ ص219.     41. روضة المتقين في شرح من لا يحضره الفقيه؛ ج‏8؛ ص651.    42. من لا يحضره الفقيه؛ ج‏1؛ ص281.     43. الكافي (ط - الاسلاميه)؛ ج‏2؛ صص499-498.    44. وسائل الشيعه؛ ج‏1؛ ص384.     45. كافى(ط-الاسلامیه) ج 6، ص 49.

پایگاه اطلاع رسانی انعكاس بناب

مهدی جبرائیلی تبریزی