پژوهش خبری صدا و سیما: افزایش استفاده از اینترنت و به ویژه شبکه­های اجتماعی موبایلی این روزها به رغم استفاده ­های مفیدی که دارد، در کنار اشتغال به کار طولانی والدین و تغییر نگرش والدین به تربیت فرزندان، موجبات دوری اعضای خانواده از یکدیگر را فراهم ساخته است به گونه­ ای که به رغم نزدیکی فیزیکی و در زیر یک سقف بودن در داخل خانواده، گاه فاصله عاطفی و معنوی زیادی را از یکدیگر تجربه می­ کنند و افراد خانواده کمترین مراودات و گفتگوی همدلانه را با هم دارند. این موضوع آسیب­ هایی را نیز در خانواده­ ها به وجود آورده که در کنار سایر عوامل مخرب در روابط خانوادگی، موجبات سست ­شدن بنیاد خانواده ­ها و طلاق عاطفی زوجین و کمرنگ شدن صمیمیت میان اعضای خانواده و همچنین گسترش شکاف نسلی را فراهم کرده است. کارشناسان علت بسیاری از خشونت‌های خانگی را نبود ارتباط و تعامل صحیح و گفتگوی همدلانه در بستر خانواده ذکر کرده­ اند. با توجه به این موارد به نظر می­ رسد تلاش برای به حداقل رساندن تهدیدهای شبکه­ های مجازی در کاهش سلامت و پایداری نهاد خانواده، ضرورتی انکارناپذیر است. و این مهم میسر نخواهد شد مگر از طریق توسعه روابط پایدار و صمیمیت و همدلی میان اعضای خانواده در بستر گفتگوهای صمیمی میان اعضای خانواده. در ادامه با نگاهی به اثرات شبکه های اجتماعی و فضای مجازی بر روابط اعضای خانواده از منظر کارشناسان در پی پاسخ به این سوال هستیم که خانواده های ایرانی امروزه چقدر با هم گفتگو می­ کنند؟ چه عواملی موجب کاهش گفتگو در خانواده است؟ گفتگو در خانواده چه اهمیتی دارد و چه آسیب هایی از فقدان گفتگو در این نهاد اجتماعی متوجه خانواده و جامعه می ­شود؟ چگونه می توان این موانع را برطرف کرد؟

با ورود وسایل و تکنولوژی­ های جدید به خانه ­ها والدین و فرزندان ساعت ­های متمادی در کنار یکدیگر می نشینند بدون آن که حرفی برای گفتن داشته باشند. دیگر کمتر خانواده ­هایی را می ­توان یافت که اعضای آن دور هم بنشینند و درباره موضوعات مختلف خانوادگی با هم گفتگو کنند و نظرات همدیگر را در باره موضوعات مختلف جویا شوند.

1-سید حسن موسوی چلک رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران: استفاده بیش از حد از شبکه­ های اجتماعی در محیط خانواده با کاهش سطح ارتباطات عاطفی،‌ میزان گفتگو در خانواده را حتی از 15 دقیقه در روز هم کمتر کرده است. ضمن اینکه استفاده نادرست از این امکانات باعث از بین رفتن بسیاری از حریم ­ها در خانواده ­ها شده و حتی در مواردی منجر به بروز اختلافات تا سرحد طلاق و جدایی نیز شده است. ارتباط گرفتن هر یک از زوجین با افراد غریبه و حتی افرادی از جنس مخالف در دوستان و آشنایان منجر به کاهش سطح اعتماد در بین آنها می­ شود و با کاهش سطح اعتماد در خانواده، آرامش خدشه­ دار می ­شود و در نهایت نهاد خانواده آسیب جدی می­بیند.

2-حمید طهماسبی استاد جامعه شناسی: در حال حاضر 12 میلیون کاربر ایرانی زیر 18سال در تلگرام فعالیت دارند در حالیکه در جامعه ما هنوز استفاده از موبایل و اینترنت و دیگر شبکه ­های اجتماعی به خوبی فرهنگ­ سازی نشده است. امروزه سهم گفتگوی زوجین با یکدیگر و با فرزندان بسیار کم شده است. زن و شوهر احتیاج دارند با هم صبحت کنند و همینطور با فرزندان خود در مورد مسایل روزمره گفت و گو داشته باشند ولی استفاده از شبکه­ های مجازی منجر شده است که فززندان در عالمی دیگر سرگردان و رها شوند. کاربری کنترل نشده فضای مجازی موجب می ­شود نوجوانان، منزوی و دچار افت اخلاقی و پرخاشگری شوند و دیگر پدر و مادر را به عنوان دوست و رفیق خود ندانند و همچنین تمایل به جنس مخالف داشته باشند.

3- روح الله مومن نسب کارشناس فضای مجازی: شبکه ­های مجازی ابزار جنگ نرم دشمن هستندکه هدف آن نابودی خانواده­ هاست. شبکه تلگرام را صهیونیست­های روس تبار ساکن آلمان ایجاد کرده­اند و آن را اداره می ­کنند و بدتر از همه اینکه 2/ 81 درصد کاربران این شبکه، ایرانی هستند. در چین کسانی که روزانه بیش از یک ساعت در روز از اینترنت استفاده می­کنند معتاد اینترنت محسوب می­شوند و باید به مراکز ترک اعتیاد مراجعه کنند و این در حالی است که بر اساس داده­های وزارت ورزش و جوانان، به طور میانگین جوانان کشور روزانه 9 ساعت به گوشی­های موبایل مشغول هستند. از عوارض و جنبه ­های زیانبار استفاده مدیریت نشده از فضای مجازی آن است که تنوع­ طلبی عاطفی و جنسی در جامعه شیوع پیدا کرده که آسیب های روانی و اجتماعی زیادی دارد. طلاق عاطفی نیز به شدت در حال افزایش است به طوری که 68 درصد طلاق­ های ثبت شده در میان 140 کشور جهان، به علت ارتباط یکی از زوجین با جنس مخالف از طریق شبکه­ های مجازی است .

4- دکتر مجید ابهری استاد دانشگاه و رئیس هیئت مدیره بنیاد صیانت از نهاد خانواده، وابسته به قوه قضائیه: نتایج آخرین پژوهش بنیاد صیانت از نهاد خانواده قوه قضائیه که دربازه زمانی اردیبهشت سال 94 تا اردیبهشت 95، بر اساس داده­ های پرونده ­های منجر به طلاق در دادگاه­ های خانواده 5 استان (شامل تهران، مشهد، اصفهان، شیراز و گیلان) صورت گرفته نشان می­ دهد که 17درصد از طلاق­ ها به ویژه در سه سال اول زندگی مشترک ناشی از نفوذ و گسترش شبکه­ های اجتماعی بوده است. انتخاب نامناسب و همسرگزینی ناموزون، علت اصلی اختلاقات زناشویی است و ضعف مهارت­ های زندگی در برقراری تفاهم و همدلی دومین عامل بروز اختلافات است. نداشتن تفاهم و ضعف در برقراری ارتباط عاطفی، ناشی از تغییر سبک زندگی باعث شده تا با ورود شبکه های اجتماعی به ویژه نرم افزارهای تلفن همراه شاهد ناهنجاری های ناشی از نبود فرهنگ­ سازی مناسب در برخورد با این پدیده باشیم.

5- گلایل اردلان، رئیس اداره سلامت نوجوانان و جوانان وزارت بهداشت: طبق تحقیقات وزارت بهداشت با وجود آنکه فاصله گرفتن بین نوجوان و والدین می تواند زمینه ساز رفتارهای پرخطر باشد، آمارها نشان می دهد ۵۹ درصد دختران جامعه ما و ۴۰ درصد پسرها با خانواده احساس راحتی نمی کنند.

6- میترا احمدی روانشناس: متأسفانه خانواده‌های امروزی مشکلات زیادی دارند و نوع ارتباط با بچه‌ها را به هیچ عنوان نمی‌دانند. نسل آینده ما بچه‌هایی هستند که یا به دلیل توجه زیاد استقلال ندارند یا به دلیل بی‌توجهی مفرط غرق در انزوا و آسیب هستند. از منظر آسیب‌شناسی نیز بچه‌هایی که خانواده‌ای صمیمی ندارند به دلیل الهام گرفتن از جمع‌های ناباب دوستی، وارد دنیای جرم می‌شوند. انگشت شمارند بچه‌هایی که خانواده‌ای خوب و مناسب دارند و در شمار افراد آسیب‌زا به حساب می‌آیند. نبود این صمیمیت در دختران و پسران نیز نمود متفاوتی دارد، این مشکل پسران را جذب گروه‌های دوستی و دختران را جذب دوستی‌های خیابانی می‌کند.

7-زهرا همتی، معاون اجتماعی بهزیستی ایلام: شبکه های اجتماعی موجب شده پدر و مادر و فرزندان مدت زیادی از وقت شان را کنار هم اما دور از هم باشند. تداوم این روش به مرور تمایل اعضا خانواده برای گفت وگو را کاهش می دهد. از طرفی سرگرمی پدر و مادرهای امروزی و بچه ها نسبت به قبل بیشتر شده که این امر حرف های مشترک آنها را کاهش و در نتیجه رغبت شان را برای گفت وگوهای خانوادگی کم کرده است. امروزه شکل رابطه ها نیز تغییر کرده و تلفن و پیامک چه نوشتاری و چه تصویری جایگزین دیدارها شده است خانواده ها دیگر این خلا را احساس نمی کنند که ساعتی مشترک را برای دور هم جمع شوند و با یکدیگر در خصوص مسایل مختلف گفت وگو کنند. پدر و مادرها باید الگوی مناسبی در گفت وگو باشند و خود را مقید به زمان و برنامه مشخصی برای گفت وگو در منزل دانسته و با فرزندان پیرامون مسائل مختلف روز و غیره صحبت کنند. تقویت ارتباط عاطفی بین اعضا مختلف خانواده برای تقویت مهارت گفت وگو اهمیت دارد. والدین در این زمینه باید مطالعه لازم را داشته و با نیازهای روانی فرزندان آشنا بوده و با گفت وگو و حرف زدن به دنیای آنها نزدیک شوند .

این روزها با گسترش ارتباطات در فضای مجازی، روابط بین اعضای خانواده به سردی می­ گراید. سردی روابط خانوادگی را می­ توان به سبب داشتن تجربیات زیستی متفاوت بین اعضای خانواده دانست. دیگر والدین و فرزندان کمتر در فضاهای مشترک فیزیکی و عاطفی و اطلاعاتی و تفریحی واقعی، خاطرات مشترکی را با هم تجربه می­ کنند. این کاهش اشتراکات عاطفی و فکری و اطلاعاتی به تفاوت در منظر و دیدگاه آنها دامن می­زند و در نتیجه هر کدام از این دو، زندگی را از دید خود تفسیر و چه بسا مسیری متفاوت طی می­کند. ایجاد سوء تفاهم و سرد شدن روابط زوجین، ‌طلاق و افزایش آن نیز از نتایج و تبعات منفی شبکه‌های مجازی است.

نیاز به ارتباط، گفتگو، تعامل و تبادل اطلاعات یکی از نیازهای اساسی نوع بشر است. گفت وگو مهم ترین مهارت در تحکیم بنیان و ایجاد فضای گرم درخانواده ­ها و فرصتی است تا افراد علایق، صمیمیت و کدورت­ های خود را ابراز و فاصله بین یکدیگر را کاهش دهند. خانواده­ای مستحکم است که اعضای آن گفت وگو با هم را دوست داشته باشند و از همنشینی با هم لذت ببرند. در چنین خانواده ­هایی اعضا کمترین تنش را در فضای خانه با هم داشته و در نهایت فرزندان موفقی تربیت می­ کنند.

اما در سایه تحولات اجتماعی در جامعه در حال گذار ما به دلایل متعدد از جمله اشتغال والدین به امور خارج از منزل،‌ حضور کمتر افراد خانواده در کنار یکدیگر،‌ و این که وقت کمتری می­ توانند برای تعامل رو در رو با یکدیگر بگذارند، مسیرهای جبران این نیاز به سمت مجازی شدن پیش می­رود. سیستم‌های جدید ارتباطی (شبکه‌های مجازی) آسانتر، ارزان‌تر و در دسترس‌تر است و به همین دلیل، استفاده از این فناوری‌های نوین برای کاربران جذاب‌تر است و کمبود ارتباطات میان فردی در جامعه به راحتی از طریق این سیستم جبران می‌شود.

خانواده ­ها باید ضرورت گفت وگوی با کیفیت را در خانه بیش از پیش جدی بگیرند. پدر و مادرها باید الگوی مناسبی در گفت وگو باشند و خود را مقید به زمان و برنامه مشخصی برای گفت­ وگو در منزل دانسته و با فرزندان درباره مسائل مختلف روز و غیره صحبت کنند.

گفتگوهای صمیمانه یکی از مهم ترین و موثرترین شیوه های افزایش صمیمیت بین اعضای خانواده است. اما این کار نیازمند تقویت مهارت ­های گفتگو و توجه به کیفیت گفتگو دارد.

-حفظ استقلال و تمایز اعضای خانواده از هم، با مدیریت انعطاف پذیرانه تمایزها و در عین حال اجتناب از پیامدهای نامطلوب آن، ‌مانند انزوا و تنهایی کامل

- مدیریت نیازها و توجه به نیازهای عاطفی و احساسی اعضای خانواده در هنگام گفتگوها

والدین در این زمینه باید مطالعه لازم را داشته و با نیازهای روانی یکدیگر و نیز فرزندان آشنا باشند و با گفت وگو و حرف زدن به دنیای آنها نزدیک شوند.

-مدیریت زمان استفاده از وسایل ارتباطی الکترونیکی از طریق آموزش فرهنگ صحیح استفاده از امکانات جدید به فرزندان و ایجاد تفاهم در زمان استفاده از این ابزارها در خانواده و اختصاص دادن زمانی برای گفتگوهای دورهمی در باره مسائل مختلف در ساعات مشخصی از روز

-استفاده از فرصت حضور در فضاهای تفریحی در خارج از خانه برای برقراری گفتگوهای صمیمانه و چهره به چهره با یکدیگر

- استفاده از فضای مجازی برای تعامل با شبکه خویشاوندان و تشکیل گروه ­های خانوادگی ایمن و تشویق فرزندان برای حضور در این گروه­ها به عنوان مقدمه ­ای برای گسترش ارتباطات صمیمانه با سایر بستگان در فضای واقعی

-استفاده از فرصت بازی و تفریحات سالم در خانواده برای تعامل بیشتر و گفتگوهای صمیمانه در خلال بازی ها

-برای برقراری یک گفتگوی بادوام شرط نخست آموزش شنیدن و گوش دادن مشفقانه و توجه به صحبت­ های طرف مقابل است.

-استفاده از شیوه داستان گویی و بکارگیری لطایف و ضرب­المثل ها برای انتقال پیام در گفتگوهای دوستانه

- کرامت بخشی و حرمت دادن به اعضای خانواده و پرهیز از سخنان ملامت­گر و تحکم آمیز و آمرانه که طرف مقابل را به واکنش های منفی و ترک گفتگو می کشاند.

- استفاده از فرصت گفتگو ی صمیمانه در زمان غذا خوردن و دورهمی سر سفره.

-توجه و اهمیت دادن به احساسات طرف مقابل و ایجاد شوق و امید به برقراری ارتباط در اعضای خانواده.

- فرزندان و سایر اعضای خانواده را طرف مشورت قرار دادن و از آنها در موضوعات مهم نظر و راهکار خواستن.

پژوهشگر:فریفته هدایتی