تفسیر جامع سوره مبارکه بقره و مؤمنون

قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ (1) الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ (2) وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ(3) وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکاةِ فاعِلُونَ‏ (4)

براستى که مؤمنان رستگار شدند؛ (1) (همان) کسانى که آنان در نمازشان فروتنند؛ (2) و کسانى که آنان از (کار و سخن) بیهوده روى گردانند (3) و کسانى که آنان [بخشش‏] زکات را [پرداخت‏] کننده ‏اند؛ (4)

نکته ‏ها و اشاره‏ ها :

1) نکته اول

• «افلَح» در اصل به معناى «شکافتن و بریدن» است، سپس به هر نوع پیروزى و رسیدن به مقصد و خوش‏بختى گفته شده است.

• آرى؛ مؤمنان همه‏ ى موانع خوش‏بختى را از سر راه بر مى‏ دارند و راه خود را به سوى مقصد مى‏ شکافند و به سوى پیروزى پیش مى ‏روند.

2) نکته دوم

• مؤمنان در دنیا و آخرت پیروز و رستگارند و رستگارى مادى و معنوى در انتظار آنان است و اصولًا رستگارى و پیروزى واقعى جز در سایه‏ ى ایمان تحقق نمى ‏یابد ؛ چراکه پیروزى دنیوى در آزادى، سربلندى، عزّت و بى‏ نیازى است و سعادت اخروى در جوار رحمت پروردگار و بهشت برین و باعزّت و در کنار دوستان شایسته است که این امور جز با ایمان امکان‏پذیر نیست.

3) نکته سوم

• «خاشِعُون» در اصل به معناى حالت فروتنى و ادب جسمى و روحى است که در برابر شخص بزرگ یا حقیقت مهمى در انسان پیدا مى‏ شود، به طورى که آثار آن در بدن ظاهر مى‏ گردد.

4) نکته چهارم

•  این آیه برپا داشتن نماز را نشانه‏ى مؤمنان ندانسته، بلکه خشوع و فروتنى در نماز را از ویژگى‏هاى مؤمنان بر مى‏شمارد؛ یعنى نماز مؤمنان الفاظ و حرکاتى بى‏روح نیست بلکه آنان در حال نماز از غیر خدا جدا مى‏شوند و غرق در حال حضور، تفکر و راز و نیاز با خدا مى‏گردند.

5) نکته پنجم

• در حدیثى روایت شده که پیامبر صلى الله علیه و آله مردى را دید که در حال نماز با ریش خود بازى مى‏ کند، حضرت فرمود: اگر قلب او خاشع و فروتن بود، اعضاى بدنش نیز فروتن مى‏ شد.^[1]

• و در حدیث دیگرى روایت شده که پیامبر صلى الله علیه و آله در هنگام نماز گاهى به آسمان نگاه مى ‏کرد اما پس از نزول این آیه همواره به زمین نگاه مى ‏کرد.^[2]

6) نکته ششم

• خشوع در برابر خدا و حضور قلب در نماز، همان روح نماز است.

• برخى از مفسران براى رسیدن به این مرحله از نماز ، راه حل‏ هایى را پیشنهاد کرده ‏اند که عبارت‏ند از :

  • الف) شناخت بیش‏تر خدا و بزرگى او که دنیا را در نظر انسان کوچک مى‏ کند؛

  • ب) شناخت بیش‏تر نماز و فلسفه ‏ى افعال و اذکار آن؛

  • ج) توجه نکردن به کارهاى پراکنده و مختلف که مانع تمرکز حواس است؛

  • د) انتخاب محل و زمان مناسب براى نماز، به طورى که مانع تمرکز و حضور قلب نباشد؛

  • هـ) پرهیز از گناه که مانع نزدیکى قلب به خدا مى‏شود؛

  • و) انجام مستحبات و آداب مخصوص نماز؛

  • ز) مراقبت مستمر و تمرین براى حضور قلب و تمرکز در نماز.^[3]

7) نکته هفتم

• «لَغْو» شامل هر گفتار، عمل و فکرى مى‏شود که فایده ‏ى قابل ملاحظه‏اى نداشته باشد؛ یعنى مؤمنان در تمام اعمال و گفتار و افکار خود  هدفى را دنبال مى‏کنند و کارها و سخنان آنها سازنده و مفید است و از کارها و سخنان غیر مفید و اندیشه‏هاى باطل و گناهان دورى مى‏کنند.

8) نکته هشتم

• مؤمنان نه تنها کارها، سخنان و افکار لغو ندارند بلکه از آن روى گردانند و بدان توجه نمى‏کنند.

9) نکته نهم

• در این آیات پرداخت «زکات» یکى از ویژگى‏هاى مؤمنان شمرده شده است، در حالى که سوره‏ى مؤمنون در مکه نازل شده است و در مکه زکات واجب نشده بود.

• از این رو برخى مفسران بر آن‏ اند که مقصود این آیه پرداخت زکات مستحب است که شامل انفاق مالى مى‏ شود.^[4]

10) نکته دهم

• در این آیات رستگارى مؤمنان با فعل ماضى و «قَدْ» بیان شده است؛ یعنى این پیروزى و رستگارى حتماً تحقق خواهد یافت.

• و نیز صفات مؤمنان به صورت اسمى (نه فعلى) بیان شده، تا نشان دهد که این ویژگى‏هاى مؤمنان موقتى نیست، بلکه برنامه‏ى مستمر آنهاست.

امیرمهدی دهجو