انسان موجودی اجتماعی است و به تبادل افکار، بیان احساسات و به طورکلی ارتباط با دیگران نیاز دارد. در دنیای کنونی، خواندن ابزار مهمی است که موجب انتقال اندیشه‌ها و برقراری ارتباط می‌شود. انسان با خواندن می‌تواند اطلاعات نوشتاری موجود در کتب و مجلات را رمزگشایی کند. در جوامع پیشرفته، انتظار می‌رود همه کودکان خواندن را فرا گیرند. در بررسی عوامل موفقیت و شکست در دستیابی به اهداف عالی در جامعه، باید به حقیقت اهمیت خواندن و همین طور مهارت های پیش نیاز خواندن در کودکان توجه داشت.
از آنجا که کودکان به‌راحتی خواندن را فرا می‌گیرند، افراد عادی فکر می‌کنند خواندن جنبه‌های اسرارآمیز ندارد و کمتر به پیچیدگی این امر و شرایط فراگیری آن فکر می‌کنند، در صورتی که خواندن یکی از سطوح عالی زبان است که طی آن، فرد نماد زبان گفتاری را، که در قالب زبان نوشتاری آمده است، رمزگشایی می‌کند.
فراگیری مهارت خواندن نیاز به مهارت‌های شناختی اولیه دارد. کودکانی که با داشتن این مهارت‌ها وارد مدرسه می‌شوند، نسبت به کودکانی که در این مهارت‌ها ضعیف‌اند، راحت‌تر و بهتر خواندن را یاد می‌گیرند. در بسیاری از تحقیقاتی که در زمینه مهارت‌های اولیه و لازم در یادگیری خواندن انجام شده‌اند، تمرکز بر آگاهی واج‌شناختی (phonological awareness) است.
آگاهی واج‌شناختی (phonological awareness) آگاهی از ساختار صداهای زبان و بخشی از دانش زبانی انسان است که در یادگیری خواندن نقش مهمی ایفا می‌کند. این آگاهی شامل مهارت‌هایی چون تشخیص کلمات با صدای آغازین یکسان مثل “سیب/ سیر” یا با صدای پایانی یکسان مانند “موش/ گوش”، تشخیص صدای اول و انتهای کلمه و تغییر کلمه با حذف یا اضافه کردن صدایی خاص است. (منظور از واج صداهای موجود در هر زبانی است که کلمات را می‌سازند.)
چرا آگاهی واجی به عنوان پیش نیاز خواندن در کودکان مهم است؟
یکی از موضوعات مهم که در یادگیری خواندن بسیار مؤثر است و طی دو دهه اخیر، تحقیقات زیادی پیرامون آن انجام شده، آگاهی واجی است. براساس این تحقیقات، این مهارت نه تنها با مهارت خواندن در ابتدای مراحل سوادآموزی همراه است، بلکه بر درک متن نیز در سنین بالاتر تاثیر می‌گذارد. در صورتی که کودکان در این زمینه ضعیف باشند، اغلب در خواندن و نوشتن هم ناتوان‌اند. از سوی دیگر، کودکانی که اختلال شدیدی در تلفظ صداهای گفتاری دارند ممکن است مهارت‌های آگاهی واجی در آن‌ها ضعیف‌تر باشد. برای مثال، اگر کودکان نتوانند حروف مشابه را از هم تمییز دهند، حتما در خواندن مشکل پیدا می‌کنند. این مهارت زیرمجموعه‌هایی دارد که در ادامه به توضیح آن‌ها پرداخته خواهد شد.
زیرمجموعه های مهارت آگاهی واجی چیست؟
مهارت آگاهی واجی شامل زیرمجموعه‌هایی است که به‌ترتیب و به صورت متوالی در کودک شکل می‌گیرند.
- توانایی بخش کردن کلمات: در این تکلیف، کودک قادر است تشخیص دهد یک کلمه از چند بخش تشکیل شده است و می‌تواند همراه با دست زدن یا ضربه زدن روی میز تعداد بخش‌ها را بشمرد. (سرباز= سر+باز)
- توانایی تشخیص صدای اول کلمه: در این تکلیف، کودک قادر است کلماتی را که با صدای خاصی شروع می‌شوند شناسایی یا بیان کند. (“سیب” اولش “س” دارد)
- توانایی تشخیص قافیه یا وزن: در این تکلیف، کودک قادر است واژه‌هایی را که هم‌قافیه‌اند شناسایی کند. (“آب/مرداب/گرداب”، “باز/سرباز/دلباز”، “تور/نور”)
- توانایی تشخیص یک صدا در یک کلمه: کودک قادر است جایگاه صدای خاصی را در کلمه تشخیص دهد. (صدای “ب” کجای کلمه “برف” قرار دارد؟)
- توانایی ترکیب صداها و ساخت یک واژه: کودک قادر است صداهای مجزا را کنار هم بگذارد و یک کلمه بسازد. (س+ َ+ر+ د=سرد)
- توانایی تقطیع یک واژه به صداهای تشکیل‌دهنده آن: کودک قادر است صداهای تشکیل‌دهنده یک کلمه را تشخیص دهد. (چرخ=چ+ َ+ر+خ)
- توانایی حذف، جایگزینی و دستکاری صداها در واژه‌ها: کودک قادر است صدای اول هر واژه را بردارد و با صدای دیگری جایگزین کند و بگوید چه کلمه‌ای ساخته است. (صدای اول “کتاب” را بردارد و با “ق” جایگزین کند که می‌شود “قتاب”)
در ادامه، به نشانه‌های ضعف در این مهارت اشاره خواهد شد.
چگونه باید فهمید کودک در این مهارت مشکل دارد؟
نشانه های کلی ضعف در مهارت های آگاهی واجی به عنوان پیش نیاز خواندن در کودکان
این کودکان اغلب ممکن است یک یا چند نشانه زیر را داشته باشند:
- ناتوانی در شناسایی و تشخیص واژه‌هایی که تابه‌حال نشنیده‌اند،
- ناتوانی و ضعف در تلفظ صحیح واژه‌ها،
- اغلب داستان یا متن متناسب با سنشان را کُند و ناروان می‌خوانند،
- در نوشتن و صداکِشی واژه‌ها مشکل دارند،
- تمایلی برای انجام تکالیف خواندن و نوشتن ندارند و اغلب خانواده‌ها نسبت به انجام ندادن تکالیف آن‌ها شاکی‌اند،
- نسبت به توانایی‌های خواندن خود اعتماد به نفس پایینی دارند.
اما به طور خاص و با توجه به سن، در ۴ تا ۵ سالگی این کودکان:
- در تشخیص و بیان واژه‌های هم‌قافیه مشکل دارند.
- در تشخیص صدای اول واژه ضعف دارند.
- در بخش کردن واژه‌ها ضعیف‌اند.
و در ۶ تا ۷ سالگی این کودکان:
- در هجی کردن واژه‌ها (تقطیع واژه‌ها به صداهای تشکیل‌دهنده) ضعف دارند.
- در ترکیب صداها و ساخت واژه ناتوان‌اند.
- در تشخیص صداها در شروع، وسط و پایان واژه ناتوان‌اند.
در ادامه این مقاله، به مشکلاتی اشاره خواهد شد که اغلب در کودکانی که ضعف مهارت‌های آگاهی واجی دارند دیده می‌شود.
مشکلات همراه با ناتوانی در مهارت های آگاهی واجی در کودکان
در کودکانی که ضعف مهارت‌های آگاهی واجی دارند، ممکن است ناتوانی‌ها و مشکلات دیگری هم دیده شود که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره شده است.
- مهارت‌های خواندن: این کودکان اغلب در خواندن بسیار کُند و ناروان‌اند.
- درک مطلب: به موازات ضعف در خواندن و تلاش و تقلا در خواندن، مهارت درک مطلب در این کودکان ضعیف است.
- دست‌خط: کودکانی که مهارت‌های آگاهی واجی ضعیفی دارند، به علت ناکامی‌های زیادی که در خواندن و نوشتن تجربه می‌کنند، معمولا دست‌خط خوبی ندارند.
چه فعالیت هایی می تواند به بهبود مهارت آگاهی واجی در کودکان کمک کند؟
- کتاب خواندن، علاوه بر هزاران مزیت دیگری که برای کودکان دارد، می‌تواند زیربنای خوبی برای رشد مهارت‌های آگاهی واجی باشد. کتاب‌های بازی آوایی گزینه بسیار مناسبی‌اند تا کودک با مهارت هم‌قافیه آشنا شود.
- از ۵ سالگی فرصتی را فراهم آورید تا کودک در بستری آزاد با شکل الفبا آشنا شوند. بسته‌های آواورزی و الفباورزی محمد هادی محمدی از نشر چیستا منابع بسیار خوبی در این زمینه هستند.
- برای کودکان فرصت‌های متعددی فراهم کنید تا آهنگ، داستان‌های صوتی و صداهای مختلف محیطی را بشنوند.
- درباره اینکه صداها چگونه تلفظ می‌شوند با کودک صحبت کنید. گاهی در مقابل آیینه به کودک نشان دهید که دهان موقع تلفظ صداها چه شکلی به خودش می‌گیرد.
- بازی “من پیدا کردم” یکی از بازی‌های جذابی است که می‌توانید انجام دهید. در این بازی، کارت‌های تصویری را روی زمین می‌چینید و به صورت نوبتی هر نفر، مثلا واژه‌هایی را که با صدای خاصی شروع می‌شوند پیدا می‌کند. (من با چشمام میوه‌ای رو پیدا کردم که با صدای “م” شروع می‌شه.)
- در موقعیت‌های مختلف و در طول روز، کودک را تشویق کنید تا واژه‌ها را، همراه با دست زدن یا پا کوبیدن روی زمین، بخش کند و بگوید هر واژه چند بخش دارد. می‌توانید از اسم خودش، اسباب‌بازی‌ها، اعضای خانواده و مانند این‌ها شروع کنید.
- فعالیت دیگر ساخت جملات بامزه است. در این فعالیت، همراه با کودک جملاتی می‌سازید که همه واژه‌های آن با یک صدا شروع شود. این جملات قرار نیست معنای خاصی داشته باشند.
- فعالیت دیگر ساخت کلمات بامزه است. در این فعالیت، تعدادی جفت‌واژه آشنا را در نظر می‌گیرید، مانند “قاشق/چنگال، بلوز/شلوار”. حالا صداهای اول این جفت‌واژه‌ها را با هم جابه‌جا کنید و کلمات بامزه بسازید، مانند “چاشق/قنگال”.
- جعبه یا کیسه پارچه‌ای تهیه کنید و فعالیت‌های زیر را با کودکتان انجام دهید:
- کارت‌هایی با واژه‌های هم‌قافیه را داخل کیسه بیندازید. بعد به‌نوبت دو کارت بردارید. در صورتی که واژه‌ها هم‌قافیه بودند، می‌توانید آن‌ها را برای خودتان بردارید.
- تعدادی اسباب‌بازی را داخل کیسه بریزید. به‌نوبت هر کدام یکی از آن‌ها را بردارید، اسم آن را بگویید، آن را بخش کنید و بگویید چند بخش دارد.
- تعدادی شیء یا کارت تصویری انتخاب کنید که تعدادی صدای مشابه داشته باشند. آن‌ها را در کیسه بیندازید. به‌نوبت دو کارت از کیسه بیرون بیاورید. هر فرد که دو کارتش شامل دو واژه با تعداد صدای مشابه بود می‌تواند کارت‌ها را برای خودش بردارد. می‌توانید در شروع از لگو یا هر چیز دیگری برای نشان دادن صدای هر کلمه استفاده کنید.
اما اگر کودک ضعف مهارت‌های آگاهی واجی داشت بهترین کار چیست. در پایان این مقاله، به راهکارهای پیشنهادی در این زمینه پرداخته می‌شود.
چه درمان هایی در پیش نیاز خواندن در کودکان توصیه می شود؟
در صورتی که نشانه‌هایی از ضعف مهارت‌های آگاهی واجی در کودک خود می‌بینید، حتما به گفتاردرمان مراجعه کنید. نقش آسیب‌شناس گفتار و زبان (گفتاردرمانگر) آموزش خواندن و نوشتن نیست، بلکه شناسایی مشکلات همراه و آموزش مهارت‌های پیش نیاز خواندن در کودکان است که در رشد خواندن و نوشتن کمک می‌کند. گفتاردرمانگران اختلالات خواندن و نوشتن را از دید مهارت‌های زبانی ارزیابی و درمان می‌کنند.