گُنبَدِ کاووس یا گنبد قابوس مرکز شهرستان گنبد کاووس در استان گلستان است. نام این شهر از برج گنبد قابوس که در این شهر قرار دارد و بلندترین برج‌های آجری دنیا است که در قرن یازدهم میلادی درست شده است، گرفته شده است. گنبدکاووس مرکز ترکمن‌صحرا در قرن اخیر محسوب شده و بزرگ‌ترین شهر استان گلستان است.
جغرافیا
گنبد کاووس از شهرهای استان گلستان است که در قسمت شمالی و مرکزی استان گلستان واقع شده و در فاصله ۳ كيلومتری شهر باستانی جرجان (گرگان) قرار دارد. ارتفاع این شهر از سطح دریا ۵۲ متر است.
جمهوری‌تركمنستان از شمال، شهرستان شاهرود از جنوب، مينودشت از مشرق، بندر تركمن از شمال غربی، گرگان و علی‌آباد از مغرب همسایه‌های گنبد کاووس هستند.
اقلیم
این شهر آب و هوایی معتدل و مرطوب داشته و ميزان بارندگی سالیانه در آن حدود ۵۰۰ ميلی‌متر است. متوسط سالیانه دمای هوا در آن ۱۸/۶ درجه سانتی‌گراد و ۶۵ درصد متوسط سالیانه رطوبت نسبی هوا در گنبد کاووس است.
گنبد کاووس دارای خاکی حاصل‌خیز است و رودها و چاه‌ها تامین کننده آب کشاورزی هستند. گندم، جو، برنج بنشن، و مرکبات از محصولات کشاورزی هستند. باغ‌های زیتون به فراوانی در این شهر یافت می‌شود. گنبدکاووس صادر کننده غلات تولیدی به تهران و شهرهای بزرگ دیگر است.
تاریخچه
شهری به نام هیرکان وسپس گرگان «جرجان» در محل فعلی شهر گنبد کاووس، در دوران قدیم وجود داشته که در جاده ابریشم قرار داشته و به همین علت در بازرگانی دارای ارزش فراوان بود. در کنار خرابه‌های گرگان باستان در دوران رضاشاه پهلوی شهری جدید به نام گنبد کاووس احداث شد، این شهر با قواعد مدرن شهرسازی بنا شده بود. در طول دوران‌های طولانی، در زمان حکومت سلسله آل زیار این شهر پایتخت ایران محسوب می‌شده است. ازجمله دانشمندانی که دراین جا زندگی می‌کردند، شاعر بزرگ ترکمن مختومقلی فراغی و شیخ فخرالدین اسعد گرگانی (سراینده ویس ورامین) و ابوعلی سینا دانشمند و فیلسوف و پزشک حاذق ایرانی بود.
برج آجری قابوس که احتمالا محل دفن سلطان آل زیاری، قابوس بن وشمگیر است قدیمی‌ترین برج مقبره سبک رازی بوده و دارای ارتفاع ۶۰ متر بوده و بین سال‌های ۱۰۰۶ تا ۱۰۰۷ میلادی احداث شده است.
شهر گنبد قابوس که نمادی از تمدن ايرانی و جهانی بود، بعد از گذشت زمانی به علت وقوع زلزله ویران شده و بعدها بقایای آن در قسمت شرقی شهر گنبد قابوس پیدا شد.
شهر کنونی در دوران سلسله پهلوی به فرمان رضاشاه در سال ۱۳۰۵ هجری شمسی درست شد. به افتخار قابوس بن وشمگیر این شهر را گنبد قابوس (که اکنون به گنبد کاووس تبدیل شده است) نامیدند. به وسیله کارشناسان آلمانی، مطابق با اصول شهرسازی نقشه اصلی این شهر طراحی شد و به همین دلیل دارای خیابان‌های متقاطعی است و همچنین الگوی شطرنجی فاقد معابر تنگ و قدیمی را دارد.
مردم‌شناسی
با توجه به سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۱۵۱٬۹۱۰ نفر (در ۴۴٬۷۳۱ خانوار) برآورد شده است. اقوام مختلفی مانند ترکمن‌ها، مازندرانی‌ها، آذری‌ها، خراسانی‌ها، سمنانی‌ها و بلوچستانی‌ها ،قزاق‌ها و سیستانی‌ها در این شهر زندگی می‌کنند.
صنایع‌دستی
قارچین ( قالیچه ) و پشتی از مهم‌ترین صنایع‌دستی شهرگنبدکاووس است که به وسیله دستان هنرمند زنان ودختران ترکمن درست شده است.
از دیگر هنرهای زنان این شهر سوزن‌دوزی های ترکمنی و بلوچی و زیورالات زیبا است.
سوغات
گنبد کاووس نیز همچون دیگر شهرها دارای سوغاتی‌های گوناگونی برای مسافران خود است. حلوای آماج، سرغربیلی، جزحلوا، نان پادرازی و خاویار از سوغاتی‌های گنبدکاووس است.
دیدنی‌های گنبدکاووس
برج گنبد قابوس، گورستان و زیارتگاه خالد نبی، امامزاده یحیی بن زید، دریاچه مصنوعی گنبد کاووس، موج‌های آبی ناتمام، پارک توریستی الغدیر، بازار بزرگ روس‌ها، مجتمع سوارکاری گنبد کاووس، سد گلستان، روستای هیوه چی بالا، تالاب آلماگل، تالاب آجی‌گل و تالاب آلاگل از دیدنی‌های این شهر هستند. مسافرین محترم می‌توانند (در صورت ممنوعه نبودن فصلی) از تالاب‌ها ماهیگیری کنند.
برج گنبد قابوس، (۱۹ شهریور ۱۳۹۱) در فهرست آثار یونسکو قرار گرفته و ثبت جهانی شد.