بقعه‌ی سید گل سرخ، یکی از عمارات کهن و تاریخی به شمار می‌آید که استوار و فارغ از گذر زمان، قد برافراشته و چون گوهری ناب در این سرزمین می‌درخشد.این بنای تاریخی در قرن نهم هجری قمری ساخته شده و در سال ۱۳۸۱ با شماره ۷۶۶۰ به عنوان اثر ملی به ثبت رسیده است.این بقعه تاریخی برای مردم یزد مقدس است و به لحاظ تقدس و همچنین به لحاظ معماری بی‌نظیر خود همواره مورد توجه مردم این دیار است.
در این زیارتگاه قبری وجود دارد که طبق کتیبه منصوب بر آن قبر سید معز الدین بن شرف الدین علی بن شمس الدین محمد بن تاج الدین است.
معماری بنا
معماری بقعه‌ی سید گلسرخ، یکی از شاهکارهای قرن نهم هجری قمری محسوب می‌شود که علاوه بر مکانی مقدس در نزد مردم استان یزد، از محبوبیت فراوانی نیز برخوردار است. سازندگان این بنای شگرف تاریخی، در بخش شمالی آن، ورودی را تعبیه کرده‌اند که محل ورود و خروج تلقی می‌شود. گنبد ساخته‌شده‌ی این عمارات کهن، توسط هنرمندان کاشیکار تزئین شده و مصالح به کار رفته در آن از خشت و گل است.
ازاره‌ی داخل بقعه به ارتفاعی بالغ بر یک متر از سنگ پوشیده شده است و بقیه‌ی سطح داخل بقعه را بوسیله‌ی گچ اندود کرده‌اند. در بخش گریو گنبد نیز طاق‌‌نماها و پنجره‌های فلزی مشاهده می‌شود که جالب و ستودنی است. طراحان و سازندگان آرامگاه سید گلسرخ، آن‌را مسقف به تاق و تویزه با قد پای کوتاه و قوس جناقی طراحی کرده و ساخته‌اند. کف درون بقعه را نیز از سنگ پوشانده و زیبایی جالبی را به آن بخشیده‌اند. البته پشت بام و نمای بیرونی بقعه از آجر تشکیل شده و قدمت ساخت آن امروزی است. گنبد از گردونه‌ای برخوردار است که به کتیبه‌ی کاشی معرق با تصاویری اسلیمی و هندسی تزئین شده است. بخش بیرونی گنبد نیز از دو پوسته‌ی پیوسته با قوس شبدری کند تشکیل شده است.
پیرامون عمارت اصلی مزار و چسبیده به دیوارهای آن که از ضخامت ۴.۱ متر و ابعادی برابر با ۵۵.۴*۴ متر برخوردار است، آثار خرابه‌ی چندین حجره برجای‌مانده‌است که بقایای آن به مدارس قدیمی شباهت بسیاری داشته که مردم یزد آن‌ها را به خانه‌ی سید گلسرخ می‌شناسند. زیارتگاه سید گلسرخ از دو درب تشکیل شده است که می‌توان به هر دو دسترسی داشت. یکی راهروی قدیمی که با تاق و تویزه مسقف شده، چهار قسمت با قوس جناقی و قد پای کوتاه و بین سقف راهرو و نورگیر دایره‌ای شکل نصب شده است. معماران و کارشناسان راهرویی جدید را برای این مکان تعبیه کرده‌اند که به خیابان متصل شده و مسقف به تاق ضربی است.
سازندگان این بنای تاریخی نقشه‌ی آن‌را به گونه‌ای طراحی کرده‌اند که می‌توان پس از پیمودن دهلیز یا راهرو به صحن نسبتا وسیع سید گلسرخ راه یافت. کف صحن با موزاییک پوشیده شده و در بخش شرقی سه صفه دو اشکوبه احداث شده است که داخل غرفه‌ی دوم سه پنجره‌ی فلزی قرار گرفته است. در طبقه پائین (طبقه‌ی تحتانی) صفه‌ها و طاقچه نیز تعبیه شده است.
سازندگان بقعه، در بخش غربی نیز دو پنجره که داخل صفه قرار گرفته و یک در ورودی احداث کرده‌اند. در بخش جنوبی، شمالی، شرقی و غربی داخل بقعه، چندین صفه با قوس جناقی مشاهده می‌شود. از دیگر آثاری که در این عمارت وجود دارد، می‌توان به کتیبه‌ای از کاشی معرق، منقوش به خط نسخ، با حاشیه‌ای مجزا در اطراف اشاره کرد که به صورت عمودی بالای قبر نصب شده است.
در این حاشیه اسامی دوازده امام به خطی خوش و زیبا نوشته شده است که متاسفانه بخش‌هایی از آن و همچنین تاریخ فوت صاحب مزار از بین رفته است. اما با توجه به کتیبه‌های از این نوع می‌توان تاریخ آن‌را به قرن نهم هجری نسبت داد. روی دیوار قسمت غربی بازارچه که به مزار متصل است، قطعه سنگی سیاهرنگ نصب شده است که با خط زیبای نسخ، عبارت الله، محمد، علی و هذا مرقد استاد پیرحسین بن استاد حسن توفی فی تاریخ ربیع الاول سنه ۹۷۹ حک شده است.
از دیگر آثار باقی‌مانده‌ی این بنای کهن می‌توان از سردر ورودی نام برد که از قسمت داخل قطعه سنگی به ابعاد ۳۰ در ۵۰ سانتیمتر و متعلق به مسجدی احداث شده در سال ۱۰۵۳ است. بر این قطعه سنگ، اشعار انما المومنین اخوه نوشته شده است.
عمارت بقعه‌ی سید گلسرخ نه تنها از لحاظ قداست بلکه از لحاظ معماری کم‌نظیر و جالب توجه‌ی به کار رفته در آن، از محبوبیت و شهرت فراوانی نزد مردم یزد برخوردار است که هرساله بویژه در ایام نوروز شاهد حضور گردشگران و بازدیدکنندگان بیشماری از سراسر کشور است.
زیارتگاه سید گلسرخ از دو درب قابل دسترسی است. راهرو قدیمی مسقف به تاق و تویزه، چهار بخش باقوس جناقی و قد پای کوتاه و میان سقف راهرو نورگیر دایره‌ای شکل نصب شده‌است. راهرو جدیدالاحداث که به خیابان راه می‌یابد مسقف به تاق ضربی می‌باشد. پس از پیمودن راهرو (دهلیز) به صحن نسبتاً بزرگ سید گلسرخ راه می‌یابیم، کف صحن با موزائیک مفروش شده‌است. در ضلع شرقی سه صفه دو اشکوبه ساخته شده که داخل غرفه دوم ۳ پنجره فلزی نصب شده‌است و در طبقه تحتانی صفه‌ها طاقچه تعبیه شده‌است. در ضلع غربی دو پنجره که داخل صفه نصب شده و یک در ورودی و در جبهه جنوبی، شمالی، شرقی و غربی چند صفه با قوس جناقی در داخل بقعه دیده می‌شود. داخل بقعه صورت یک قبر مشاهده می‌شود که گفته می‌شود. این قبر از آن سید گل سرخ است .
کتیبه‌های تاریخی
آثاری که در بقعه و جنب آن دیده می‌شود عبارت است از:
۱ـ کتیبه‌ای از کاشی معرق و به خط نسخ که بطور عمودی بالای سر قبر نصب است و اطرافش حاشیه مجزایی داشته‌است که بر آن دوازده امام به خط نسخ خوش نوشته و اکنون قسمت‌هایی از آن باقی مانده‌است. متأسفانه قسمت مربوط به تاریخ فوت صاحب قبر ازبین رفته است، ولی در مقام قیاس با کتیبه‌های از این نوع جزماً می‌توان حکم کرد که از آن قرن نهم هجری است. متن آن چنین است:
«هوالباقی. قد افل من السماء الولایه شمس استضاء بنورها نجوم زاهره … کل من انسی فیظلالها الباهرة المرتضی الاعظم شرف الدین علی بن شمس الدین محمد بن تاج الدین … (دنباله اش ریخته‌است)»
۲ـ بر دیوار غربی بازارچه متصل به مزار یک قطعه سنگ سیاهرنگ نصب و به خط نسخ خوش این عبارت بر آن نوشته شده است: الله، محمد، علی
روزی که بر آیم سراز خاک ندامت دست من ودامن تو یا شاه ولایت
هذا مرقد استاد پیرحسین بن استاد حسن توفی فی (کذا مکرر) تاریخ ربیع‌الاول سنه ۹۷۹
۳ـ بر سر در ورودی مزار و از سوی درون آن یک قطعه سنگ به اندازه ۳۰ ×۵۰ سانتیمتر مربوط به مسجدی که در سال ۱۰۵۳ ساخته شده بود نصب است و به خط نستعلیق خوش بر روی این اشعارنقش بسته است: انما المومنون اخوه…
نحوه دسترسی به بقعه سید گل سرخ
بقعه سید گل سرخ در خیابان سید گلسرخ، در محله ” سرچم ” شهر یزد – بیرون دروازده کوشک نو – قرار دارد و متعلق به قرن نهم هـ. ق است. ورودی بقعه در ضلع شمالی آن قرار دارد. گنبد این بقعه کاشی کاری شده و مصالح آن از خشت و گل است.
