(قسمت اول)

استان آذربایجان غربی یکی از توریستی‌ترین استان‌های کشورمان و محل زندگی اقوام آذری و کرد ایران است. مرکز این استان شهر ارومیه است (به معنی شهر آب‌). این شهر با بیش از ۳ هزار سال قدمت قدیمی‌ترین شهر در منطقه شمال‌ غرب ایران به‌شمار می‌آید که هنوز پابرجا است. این استان با داشتن جاذبه‌های طبیعی، تاریخی گوناگون می‌تواند یکی از مناسب‌ترین مقاصد گردشگری به شمار رود. ما در این مقاله، در دو بخش، به معرفی این اماکن می‌پردازیم.

 تخت سلیمان

 تخت سلیمان یا آتشکده آذرگشنسب نام محوطه تاریخی بزرگی در نزدیکی تکاب و روستای تخت سلیمان (در گذشته نصرت‌آباد) در استان آذربایجان غربی است. این مجموعه در ۴۵ کیلومتری شمال شرقی این روستا است. تخت سلیمان بزرگ‌ترین مرکز آموزشی، مذهبی، اجتماعی و عبادتگاه ایرانیان در قبل از اسلام به شمار می‌رفت؛ اما در سال ۶۲۴ میلادی و در حمله هراکلیوس، امپراتور رومیان، به ایران تخریب شد. آباقاخان برادرزاده هلاکوخان که به دین اسلام گرویده بود، بر روی ویرانه‌های تخت سلیمان مسجدی بنا کرد که آن نیز بعدها ویران شد و تنها کاشی‌هایی با نقوش و خط برجسته از آن به جا مانده که در حال حاضر در موزه رضا عباسی نگهداری می‌شود.

مقاله مرتبط:

• سوغات آذربایجان غربی چیست؟

مجموعه بناهای تاریخی در تخت سلیمان در اطراف دریاچه‌ای طبیعی ساخته شده‌است. آب این دریاچه که از عمق بیش از ۱۲۰ متری از درون زمین به سطح می‌آید و به زمین‌های اطراف می‌ریزد، دارای املاح زیادی است که آن را برای آشامیدن و کشاورزی نامناسب کرده است. رسوب‌های حاصل از این املاح در طی قرن‌ها، لبه دریاچه را شکل داده و متغیر کرده‌است.

آثار و بناهایی از دوره‌های اشکانیان و ساسانی و ایلخانان مغول در این محل یافت شده‌است. مهم‌ترین آثار به جا مانده در آن آتشکده و تالارهای دوره ساسانی هستند. برخی آثار ساسانی دیگر نیز در کوه بلقیس و زندان سلیمان در نزدیکی تخت سلیمان ساخته شده‌اند.

تپه حسنلو

تپه حسنلو یکی از تپه‌های باستانی ایران است که قدمت آن به بیش از ۶ هزار سال قبل از میلاد می‌رسد. معروف‌ترین اثر باستانی یافت‌شده در این محل جام طلای حسنلو است که به عصر آهن تعلق داشته و در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود.

تپه باستانی حسنلو در ۱۲ کیلومتری جنوب غربی دریاچه ارومیه، و ۹ کیلومتری شمال شرقی شهرستان نقده بین دهکده‌های امین‌لو و حسنلو واقع شده‌است. این تپه به دلیل نام دهکده مجاورش حسنلو نام گرفته‌است. تپه‌های باستانی زیادی پیرامون تپه حسنلو را فرا گرفته‌اند و گویا هنگام آبادی حسنلو و تمدن عظیمش تمدن‌های دیگری نیز با این تپه در تماس بوده‌اند و هم دوره تمدن حسنلو بوجود آمده‌اند. می‌توان گفت در اطراف تپه حسنلو، به طور تقریبی ۱۴ تپه باستانی شناسایی شده‌اند که نشان از آبادانی، آب‌وهوای مناسب و رشد فرهنگی انسان‌های روزگار کهن در این ناحیه می‌دهند. وجود تپه‌های باستانی دیگر چنین می‌رساند که اقوام ساکن در حسنلو با اقوام ساکن در تپه‌های اطرافش از یک تیره بوده و با هم دادوستد و رابطه داشته‌اند.

 دژ بسطام 

دژ بسطام در همسایگی روستای بسطام در غرب شهر قره‌ضیاءالدین در بخش مرکزی شهرستان چایپاره و در نزدیکی شهرستان خوی در استان آذربایجان غربی جای گرفته است.

این دژ به دستور روسای دوم (۶۴۵-۶۸۵ پیش از میلاد) ساخته شده و یکی از مهم‌ترین شهرهای اورارتویی زمان خود بوده‌ است. این دژ پس از چیرگی قوم ماد بر این منطقه به‌صورت متروک رها شده و تنها در دوران قرون وسطی (هم‌زمان با دوره مغول) توسط گروهی از مسیحیان بکار گرفته شده که از آثار آن‌ها نقش صلیب‌هایی روی صخره‌ها باقی مانده‌ است.

آثار دوره اورارتویی شامل: ساختمان شرقی، محله مسکونی، قلعه، آثار پشت دژ و کانال آبرسانی است. کاوش‌های باستانی نشان می‌دهد که این دژ در مدت پنجاه سال و در سه مرحله ساخته شده و دارای معبد، بازار، و جایگاه حکومتی، برج، بارو، دروازه و راه‌های پنهان خروج ویژه خود بوده‌ است. قلعه دارای دیوارهای مستحکم سنگی است که روی صخره‌ای بلند، رو به دشت و دره‌ای بزرگ جای دارد. این دژ همچنین دارای سه اشکوب (طبقه) با کارکردهای گوناگون است:

• اشکوب زیرین دربرگیرنده دروازه، مهمانسرا، اصطبل و جایگاه سربازان
• اشکوب میانی که نیایشگاهی است با اتاق‌های گوناگون
• اشکوب بالایی که اوج هنر معماری اورارتویی است و دارای سکونتگاه، جایگاه فرماندهی و راه‌های خروجی به بیرون از دژ است. 

سنگ‌نگاره ساسانی خان‌تختی

سنگ‌نگاره ساسانی خان‌تختی مربوط به دوره ساسانیان است و در کیلومتر ۱۵ جاده سلماس به ارومیه در نزدیکی روستای خان تختی و روی کوه پیرچاووش واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۶۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این نقش برجسته متعلق به قرن سوم میلادی و دوره پادشاهی ساسانیان است. سلماس کنونی در دوره اشکانیان یکی از مناطق حائل بین ایران و امپراتوری روم بوده و پس از آن به محل درگیری‌های نظامی دو ابر قدرت شاهنشاهی ایران ساسانی و امپراتوری روم بدل شد. سنگ‌نگاره خان‌تختی یادگار یکی از پیروزی‌های ایرانیان بر رومیان است و در آن اردشیر پاپکان و ولیعهدش شاپور یکم تصویر شده‌است که در بازگشت از فتح ارمنستان و پیروزی بر سپاهیان روم، دو تن از حکمرانان ارمنی محلی، هدایایی به ایشان تقدیم می‌کنند.

این نگاره حدود ۵ متر عرض و ۲/۵ تا ۲/۸ متر طول دارد. در این سنگ‌نگاره دو نفر سوار و دو نفر پیاده هستند. سوار سمت چپ اردشیر پاپکان است و سوار سمت راست شاپور یکم که در مقام ولیعهدی است و تاجی همانند پدرش دارد. تاریخ ایجاد این نگاره ۲۳۸ میلادی است.

فقرگاه

دخمه سنگی فقرگاه مقبره‌ای مربوط به زمان مادهاست و در کنار روستای اگریقاش نزدیک شهر مهاباد قرار گرفته‌ است. این دخمه دو طبقه‌ دارد. چهار ستون سنگی و ۳ گور خالی داخل آن وجود دارد و از نظر حجاری و ستون بندی در رده مقبره‌های مهم دوره ماد است. این اثر در تاریخ ۲۹ آذر ۱۳۱۶ با شماره ثبت ۲۸۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. دیاکونوف باستان شناس معروف در مورد این دخمه می‌گوید:

شمالی‌ترین مقبره مادی فخریک در مانای باستانی و نزدیک مهاباد است که جلوخان ندارد و سقف ساده سنگی آن را چند ستون نگاه می‌دارد و ظاهرا محلی برای گذاشتن جنازه‌ها بوده است. تعیین تاریخ این مقبره دشوار است ولی تشریفات تدفین در آن با مراسمی که پیشتر در ناحیه اطراف دریاچه ارومیه متداول بوده تفاوت دارد و در نتیجه نمی‌توان تاریخی قدیمی‌تر از قرن هفتم برای آن قائل شد.

بازار خوی

 بازار خوی بازاری عظیم از دوران صفویه و مرکز تجاری آن دوره آذربایجان بوده که در ضلع شرقی شهر خوی قرار دارد. تاریخ احداث بازار فعلی دوره صفویه به بعد است و بیشتر قسمت‌های آن به دستور عباس میرزای قاجار و توسط امیر احمدخان دنبلی، در اوایل دوره قاجاریه ساخته شده‌است.

بازار خوی یکی از زیباترین بازارهای ایران بعد از بازارهای تبریز، اصفهان و شیراز است و مانند بازارهای اصفهان، کرمان و... تزئینات کاشی‌کاری آجری، کتیبه و... ندارد. اما در بعضی از قسمت‌ها، مخصوصا در چهارسوهای آن تزئینات کشه چینی آجر وجود دارد.

کاخ و موزه باغچه‌جوق

 کاخ و موزه باغچه‌جوق در گذشته مقر حکومت سردار ماکو بوده و در شش کیلومتری شهر ماکو واقع شده است. ساخت بنادر زمان پاشاخان آغاز و در دوره اقبال‌السلطنه به پایان رسیده است و به مدت ۳۰ سال تزیینات داخلی سالن‌های هفت‌گانه آن انجام پذیرفته است. مجموعه کاخ در میان باغ مشجر بزرگی با درختان کهن گوناگون به وسعت یازده هکتار قرار گرفته است. امروزه این محل به علت ویژگی‌های معماری  وهنری به کاررفته در آن تبدیل به موزه‌ای شده که همه روزه گردشگران از آن بازدید به عمل می‌آورند.

آرامگاه شمس تبریزی

آرامگاه شمس تبریزی از مکان‌های گردشگری و زیارتی خوی در استان آذربایجان غربی است که به اعتقاد برخی محل مدفن شمس تبریزی شاعر صوفی و پارسی‌گوی است. همه ساله علاقه‌مندان شمس تبریزی از خوی و دیگر شهرهای ایران و حتی کشورهای همسایه در مراسمی، این شاعر ملی را گرامی می‌دارند. یکی از نمادهای خوی آرامگاه شمس تبریزی است. اولین کنگره بین‌المللی شمس تبریزی در خوی در سال ۱۳۸۹ با حضور بیش از ۴۰ بازیگر معروف از خانه سینمای ایران (علی نصیریان، پرویز پرستویی ، هانیه توسلی، حمید جبلی و...) و آوازخوانی‌های خواننده‌های سنتی ایرانی همچون: شهرام ناظری، مختاباد، سراج، سالار عقیلی و... و چهره بین‌المللی عالیم قاسیم اوف، کلید خوردو هرساله بصورت بین‌المللی به روی صحنه می‌رود؛ که مصادف است با ۷ مهر ماه و هرساله مهمانان و گردشگرانی از کشورهایی چون آلمان، بلغارستان، ترکیه، آذربایجان، پاکستان و... در آن حضور به عمل می‌آورند. این کنگره به مدت یک هفته برگزار می‌شود و شامل برنامه‌های فرهنگی شاد و نمایشگاه و کنسرت‌ها است.

موزه ارومیه

این موزه از دو بخش باستان‌شناسی و مردم‌شناسی تشکیل شده است که در آن آثاری از دوران‌های مختلف تاریخ این سرزمین به خصوص اشیای بسیار قدیمی مربوط به دوران‌های ماقبل تاریخ نگهداری می‌شود. همچنین در این موزه لباس‌های محلی، زری‌دوزی و مخمل‌های قلاب‌دوزی و کتاب‌های خطی و کارهای ظریف مینیاتوری و غیره به نمایش گذاشته شده است.

بازار ارومیه

 بازار ارومیه یکی از آثار تاریخی شهر ارومیه است که در بافت قدیمی این شهر واقع شده و قدمت آن به دوره صفویان می‌رسد. کنیسه یهودیان منطقه نیز در محدوده این بازار قرار گرفته است. بازار ارومیه معماری ساده‌ای داشته و طاق‌ها، چشمه‌ها و گنبدهای مختلفی را در خود جای داده‌ است. این بازار دارای تیمچه‌ها، حمام‌ها، سراها و مساجد مربوط به دوران زندیان و قاجاریان است.

عمارت شهربانی ارومیه

 عمارت شهربانی ارومیه یا عمارت کلاه فرنگی از ساختمان‌های قدیمی ارومیه است که در سال ۱۳۰۷ ساخته شد. معمار آن مشهدی محمدحسین معمار معروف یه ملا اوستا و مهندس آن وارطان هوانسیان از پیشروان مهندسی معماری در ایران بود. این عمارت به منظور استفاده نظامی و اداری به دستور رضاشاه در مرکز شهر، درمیدان توپخانه ساخته شد. به دلیل نوع استفاده ساختمان به شکل منحنی ساخته شده است. یک راهروی مرکزی در وسط قرار دارد که به فضاهای کوچک‌تر زیادی منشعب می‌شود. این عمارت در سال ۱۳۶۰ تغییر کاربری داد. نهایتا این عمارت به تملک سازمان میراث فرهنگی درآمد و به شماره ۲۷۶۱ در فهرست آثار تاریخی ثبت ملی شد. به جز کاربری گردشگری، هم‌اکنون ساختمان میراث فرهنگی نیز در این عمارت قرار دارد.

یخچال نه پله

یخچال نه پله مربوط به دوره قاجار است و در ارومیه، خیابان همافر، محله قدیمی نه پله واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۳ بهمن ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۷۸۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

قره کلیسا

قره کلیسا، کلیسای تادئوس مقدس یا کلیسای طاطاووس، نام کلیسایی تاریخی در استان آذربایجان غربی ایران است. این کلیسا در۲۰ کیلومتری شمال شرقی چالدران در کنار روستایی به همین نام واقع شده‌است. قره کلیسا در تاریخ ۷ ژوئیه ۲۰۰۸، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این کلیسا در شمال غرب ایران در استان آذربایجان غربی ناحیه به شهرستان چالدران و در قریه قره کلیسا در ۲۰ کیلومتری شمال شرقی سیه‌چشمه و هفت کیلومتری شمال جاده چالدران به قره‌ضیاءالدین قرار دارد؛ و همچنین در جنوب ماکو واقع است.

این کلیسا به عنوان اولین کلیسای جامع جهان مسیحیت شناخته می‌شود. گفتنی است ارمنی‌های ایران هر سال در روزهای آخر تیرماه و هفته اول مرداد ماه (تاریخ مراسم هر ساله متغیر است، این مراسم در سال ۱۳۹۴ در ۲۷ تیر برگزار شد) که مصادف با قتل تادئوس مقدس و پیروان مسیحی اوست در قره کلیسا مراسم خاصی برپا می‌دارند. این مراسم با حضور ارمنیان و تعدادی از سفرای کشورهای مسیحی در ایران برگزار می‌شود.

این کلیسا به غیر از مراسمی که ارمنیان هر سال در آن برگزار می‌کنند، همه روزه پذیرای مسافران، گردشگران و بازدیدکنندگان داخلی و خارجی است و به جهت برگزاری مراسم ارمنیان در آن از سوی سازمان میراث فرهنگی تمهیداتی جهت جلوگیری از تخریب و حفظ و نگهداری بنا و همچنین رفاه حال مسافران اندیشیده شده است. این تمهیدات بدین شرح هستند: بلیط فروشی، نگهبانی، دفتر فنی، مهمانسرا، دفتر اسقف خلیفه گری ارمنی‌ها، آشپزخانه، مکانی برای عرضه هدایا.

کلیسای پطروس پولیس

این كلیسای زیبا به فاصله ۸ كیلومتری سمت شرقی شهرستان ارومیه و به فاصله حدودا همین مقدار از دریاچه در سمت راست جاده آسفالته ارومیه به دریاچه روستای كوچكی به نام كلیسا كندی قرار گرفته است كه در ضلع جنوبی آن بقایای كلیسای قدیمی‌ای وجود دارد كه به اضلاع شرقی و شمالی آن متصل بوده و در اضلاع جنوبی و غربی آن باغات میوه و درختان مختلف واقع شده است. طبق مندرجات كتاب تاریخ كلیسای شرق آشور و منابع دیگر، این كلیسا در قرن هشتم میلادی، زمان بختیشوع حكیم ساخته شده است. بنابراین یكی از قدیمی‌ترین كلیساهای آشوری محسوب می‌شود و به نام پطروس پولیس، از حواریون عیسی مسیح (ع) نامیده می‌شود و مشهود است كه در اطراف كلیسای مذكور بیمارستان و كتابخانه‌ای وجود داشته است كه تحت نظارت بختیشوع حكیم اداره می‌شده كه در آن به مداوای بیماران پرداخته می‌شد.

این كلیسا دارای سالن مستطیل شكل و اطاق‌هایی با راه‌پله‌ای در جلوی ورودی است، سردر ورودی دارای طاق‌نمای نسبتا كشیده است، مصالح به كار رفته در كلیسا از سنگ‌قلوه و لاشه انتخاب شده است. جبهه داخلی دارای اندود گچ بوده كه با رنگ آبی آسمانی تزئین شده است. سردر ورودی كلیسا دارای رسمی بندی درشت گچی است . اتاق محراب نیز با چهار گوشواره جانبی تزئین شده است و یک قطار ساده گچی كه حدود ۸ سانتی‌متر پیش آمده در حد فاصل شروع پاكار سقف ساخته شده بوده است و به عنوان تزئین سالن اصلی محسوب می‌شد كه در حال حاضر هیچ اثری از این موارد دیده نمی‌شود.

کلیسای ننه‌مریم

کلیسای ننه مریم یا حضرت مریم یا مارت مریم یا شرق آشور یکی از قدیمی‌ترین کلیساهای ایران و جهان‌ است و در خیابان خیام شهر ارومیه قرار دارد.

ساختمان کنونی کلیسای ننه مریم به ویژه گنبدها طاق‌ها و پایه‌های آن بر اساس نظر کارشناسان باستان‌شناسی متعلق به دوره ساسانی است و معماری داخلی آن آمیزه‌ای از معماری ساسانی و پارتی است.

کلیسای ننه‌مریم نه نیمکت دارد و نه جای‌گاهی برای اعتراف یا وعظ کشیش، با در ورودی کم‌ارتفاعی رو به صحن. در چپ و راست دالان ورودی کلیسای ننه مریم دو دهلیز با سنگ قبر‌های نوشته شده قرار دارد که محل دفن روحانیان مسیحی بوده است و سنگ قبر فعلی در دهلیزها متعلق به سه تن از رهبران کلیسای شرق آشور و یکی از مبلغان کلیسای اورتودوکس روسیه است. در سمت راست محراب دالان تنگ و کوتاهی قرار گرفته که در دیوار راست این اطاق اجاق دیواری تعبیه شده و از آن برای پخت نان مقدس استفاده می‌کردند. در کنار این تنور حوضچه‌ای سنگی در داخل دیوار برای غسل تعمید کودکان ایجاد شده‌ است. کلیسای ننه مریم بارها مرمت شده و شکل‌های ناهمگون پیدا کرده‌ است. در سال ۶۴۲ میلادی کلیسا توسط شاهزاده خانم چینی بنام بافری مرمت و نمای بیرونی آن بارها دستخوش تغییر و بازسازی شده‌ است. پشت‌ بام کلیسا در حال حاضر با شیروانی پوشیده شده است، که این خود تناسبی با معماری اصلی ندارد. این کلیسا فاقد تزئینات ویژه و نقاشی و گچبری است.

کلیسای سورپ سرکیس

این کلیسا در سه کیلومتری شهرستان خوی قرار دارد. قدمت این کلیسا به دو دوره متفاوت قرن چهارم و دهم میلادی نسبت داده می‌شود. با توجه به این که سرکیس مقدس در سال ۳۷۸ میلادی زندگی می‌کرد قرن چهارم درست‌تر به نظر می‌رسد. شکل خارجی کلیسا مکعب مستطیل است. در داخل آن شش ستون سنگی وجود دارد. کف داخلی کلیسا حدود ۸۰ سانتی‌متر از کف خارجی آن گودتر و ضخامت دیوارهای جانبی آن حدود ۲۰/۱ متر است. محراب کلیسا در انتهای ضلع شمال شرقی آن قرار دارد.

طرح کلیسا تحت تأثیر معابد ایرانی است و دارای دو در ورودی از سمت جنوب و غرب است. همچنین هشت روزنه کوچک از سمت جنوب و شمال، سه روزنه از شرق و یک پنجره کوچک از غرب، نور داخل آن را تأمین می‌کنند. سنگ های به کار رفته در بنا از نوع سنگ‌های آهکی تیره و به صورت مکعب مستطیل تراشیده شده است و به صورت رگه چینی روی هم قرار گرفته‌اند. گنبد کوتاهی در بنا وجود دارد که متعلق به بخش مرکزی بناست. سنگ‌های قوس سردرهای ورودی بنا تراشدار و دارای نقوش است و در بعضی قسمت‌ها نیز نقش صلیبی بر روی سنگ‌ها حک شده است. تنها محراب کلیسای سورپ، دارای نقاشی مذهبی شامل گل و بوته و نقوش اسلیمی با رنگ‌های تند بر روی گچ است.

مسجد جامع ارومیه

مسجد جامع ارومیه باشکوه فراوان در مجاورت بازار ارومیه قرار دارد و متعلق به سده هفتم هجری قمری و دوره‌ی ایلخانان است. محراب این مسجد از نظر گچبری یکی از زیباترین آثار هنر معماری دوران مغول است. موقعیت این مسجد در بازار طوری قرار دارد که از سه طرف به معابر عمومی متصل می‌شود.

مسجد مناره

مسجد منار مربوط به دوره قاجار است و در ارومیه، خیابان امام (ره)، جنب مسجدسردار واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۶ آذر ۱۳۷۶ با شماره ثبت ۱۹۵۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد مناره از مساجد تاریخی ارومیه است که به همت حاجی علی یارخان و حاجی یدالله خان امیر نظمی افشار، دو تن از خوانین دوره قاجار ساخته شد. این بنا در ضلع شمالی خیابان امام در مرکز شهر قرار دارد در نزدیکی مسجد سردار قرار دارد. مشخصه بارز این مسجد مناره‌های بلند آن است.

مسجد جامع بوکان

مسجد جامع بوکان در شهر بوکان در استان آذربایجان غربی واقع است. این مسجد در کنار تپه قدیمی قلعه سردار و در ضلع شرقی رود سرآب قرار گرفته وبه دستور حاکم وقت بوکان ساخته شده است. در سال ۱۳۴۵، بنای مسجد گسترش یافت و ۴ گنید آجری و ۳ ستون به آن اضافه شد. در حال حاضر این بنا برای برگزاری نماز جمعه بوکان مورد استفاده قرار می‌گیرد. مسجد جامع بوکان را علی اصفهانی در سال ۱۳۱۰ قمری برابر با ١٢٧١ هجری شمسی با ۱۲ گنبد و ۶ ستون از جنس سنگ‌های آهکی تراشدار بنا کرد. مسجد جامع بوکان یکی از بناهای تاریخی و مذهبی است که محبوبیت خاص و عام مردم برخوردار است. هر هفته مراسم نماز جمعه در این مسجد برگزار می‌شود؛ و همچنین این مسجد جز یکی از مساجد بزرگ و مهم استان آذربایجان غربی است.