مسجد نو که در گذشته مسجد اتابک یا مسجد سعد اتابک نیز خوانده می شده است و اکنون به نام های مسجد شهدا و مسجد جامع جدید نیز شهرت دارد، در شهر شیراز مرکز استان فارس واقع شده است و پس از مسجد جامع عتیق، کهن ترین مسجد شیراز است. دلیل نامگذاری این مسجد به مسجد اتابک این است که به دستور اتابک سعد بن زنگی در سال های ۵۹۸ تا ۶۱۵ هجری قمری ساخته شد و علت شهرت یافتن به مسجد نو، این است که بنای آن طی قرون متمادی چندین بار بر اثر زلزله های شدید آسیب دیده و از نو مرمت شده است.

این بنا در کنار فلکه مقابل امامزاده شاه‌ چراغ واقع گردیده و از مهم‌ترین و بزرگ‌ ترین مساجد شیراز است. بنای اولیه این مسجد در بین سال‌های ۵۹۷ تا ۶۱۵ هجری قمری توسط اتابک سعد بن زنگی (پادشاه فارس) ساخته‌ شده و در دوره‌ های مختلف، بازسازی‌ ها، تعمیرات و تزیینات زیادی در آن صورت گرفته است به‌ نحوی‌ که از بنای اتابکی آثار قابل‌ توجهی بر جای نمانده و بنا صورت تازه‌ ای به خود گرفته است.

از جمله بازسازی‌ ها و تعمیرات مسجد که در طول دوره‌ های مختلف صورت گرفته است می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

در سال ۹۹۵ هجری قمری، خواجه سعد الدین شیرازی معروف به شاه نوازخان (وزیر دکن هندوستان) و در سال ۱۱۸۳ هجری قمری، صادق خان، برادر کریم‌خان زند، مسجد را تجدید و تعمیر کردند. در سال ۱۲۶۹ هجری قمری، مسجد در اثر زلزله آسیب کلی دید. به‌ طوری‌ که جز طاق بزرگ رو به مغرب و کریاس متصل به آن و شبستان پشت به قبله، بقیه مسجد خراب شد و بین سال‌ های ۱۲۷۱ تا ۱۲۷۳ توسط حاجی میرزا علی اکبر قوام الملک شیرازی بازسازی گردید. در سال ۱۳۰۱ هجری قمری، شبستان معروف به مقصودیه خراب شد که آن‌ هم توسط فتحعلی خان (پسر میرزاعلی اکبر قوام الملک) دوباره ساخته شد. در سال ۱۳۵۰ هجری قمری، معین الشریعه واعظ اصطهباناتی، از طرف حاجی محمد باقر بهبهانی، مسجد را تعمیر و سردر آن را که به‌ کلی خراب شده بود، از نو ساخت. در دوره‌ های اخیر، از طرف اداره باستان‌ شناسی، تعمیرات و مرمت‌ های ضروری در بنای مسجد صورت گرفته است.

بنای مسجد مشتمل بر صحن وسیع مرکزی، ایوان‌ ها و رواق‌های جانبی، شبستان‌ های ستون‌ دار جنوبی و ۴ ورودی است که در کل مساحتی حدود ۲۰ هزار مترمربع را می‌ پوشاند. مسجد از جهات مختلف دارای چهار ورودی است که از طریق رواق‌ ها و دالان‌ هایی به صحن راه پیدا می‌کنند. ورودی‌ ها از بیرون دارای تزیینات کاشی‌ کاری هستند که عمدتاً مربوط به دوره‌ های اخیر است. در میانه صحن میانی مسجد سه حوض آب و ردیفی از درختان کهن‌ سال وجود دارد. این صحن از چهار جهت توسط رواق‌ های یک طبقه و ایوان‌ های چهارگانه محدود شده است. در اطراف ایوان شمالی و جنوبی، به قرینه یکدیگر، ۲۴ دهانه و در اضلاع شرقی و غربی، ۱۲ دهنه رواق در اطراف ایوان‌ ها ساخته‌ شده است. جلوی بسیاری از دهنه‌ ها و رواق‌ ها با دیوار یا شبکه‌ های چوبی مسدود شده است.

به‌ غیر از صحن مزبور، این مسجد دارای دو حیاط کوچک‌ تر در طرف جنوبی بوده که یکی (معروف به باغچه) به دبستانی تبدیل‌ شده و دیگری حیاط منجلاب مسجد است. در میانه ضلع جنوبی صحن، ایوان جنوبی به ارتفاع ۴۰ و عرض ۲۵ متر با رواق‌ ها و غرفه‌ های دو طبقه کناری و به قرینه آن در ضلع شمالی، ایوان دیگری است.

بر پیشانی و زیر طاق این ایوان، مقداری کاشی‌ کاری قدیمی دیده می‌ شود و در پاکار طاق آن، کتیبه‌ ای قرآنی به خط ثلث نوشته‌ شده است. جبهه ایوان با طاق‌ نماهایی نماسازی شده است. پوشش نیم گنبد و طاق گهواره‌ ای ایوان شمالی، در دوره نسبتاً جدید برداشته‌ شده و با پوششی با مصالح جدید جایگزین شده است. پشت این ایوان، یکی از ورودی‌ های مسجد قرار دارد که بر بقایای کاشی‌ کاری نمای خارجی آن، نام ناصر الدین‌ شاه ثبت‌ شده است. ایوان غربی صحن نیز مختصر کاشی‌ کاری معرق دارد. در پاکار طاق این ایوان، کتیبه‌ ای قرآنی به خط ثلث نگاشته و در پایان آن، تاریخ ۱۲۷۵ هجری قمری قید شده است. ایوان شرقی نیز تقریباً با همان خصوصیات در پاکار دارای کتیبه قرآنی به خط ثلث است و در پشت سر آن، یکی از ورودی‌ های مسجد قرار دارد که به فلکه جلوی امامزاده شاه‌ چراغ (ع) باز می‌شود. این سردر جدید است.

در پشت ایوان جنوبی و ضلع جنوبی مسجد، دو شبستان ستون‌ دار، یکی بزرگ و دیگری کوچک‌ تر، واقع‌ شده است. شبستان بزرگ مسجد دارای پوشش کوتاه طاق و گنبد است که بر روی ۲۴ ستون سنگی در ۴ ردیف ۶ تایی هر کدام به ارتفاع ۲٫۵ متر قرار گرفته است. شبستان کوچک‌ تر در شرق شبستان بزرگ قرار دارد و ستون‌ ها و طاق‌ های آن از سنگ و گچ ساخته‌ شده است. شبستان مسجد دارای محرابی کاشی‌ کاری و نفیس است که با نقوش هندسی و خطوط تزیینی از جنس کاشی معرق بهرنگ‌ های سیاه و زرد و فیروزه‌ ای زینت یافته و در میانه آن، لوحه‌ ای واقع‌ شده که به‌ طور حتم از جای دیگری به اینجا منتقل‌ شده است. بر روی این لوح، اسامی دوازده امام و عبارات دیگری نوشته‌ شده است. شبستان‌ های مسجد در دوره‌ های مختلف مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفته است.

این بنا در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ به شماره ۷۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.