اگر انسان بتواند در حالات خشم و غضب، مالك نفس خويش باشد، او را مى توان از افراد نيرومند و توانا برشمرد؛ چرا كه كنترل نفس سركش در آن حالت، ايمان و اراده اى والا و قوى لازم دارد كه خيلى از انسان ها نمى توانند از عهده اش برآيند. اگر مرورى به صفحات حوادث در رسانه ها داشته باشيم اكثر حوادث ناگوار ريشه در عدم توانايى مجرمين در كنترل خشم و غضب خود دارد.
به اين جهت كنترل غضب امرى مهم به شمار مى آيد و هر كس در آن موفق شود، افزون بر بهره هاى فراون دنيوي، داراى مقامى بلند از نظر معنوى خواهد بود. اينك به برخى از آثار و فوايد كنترل خشم توجه مى كنيم:
الف. نجات از آتش دوزخ
امام باقر(ع) يكى از مهم ترين بركات خويشتن دارى در حالت خشم را نجات از آتش دوزخ بيان مى كند و مى فرمايد:
«من ملك نفسه اذا... غضب حرم الله جسده على النار؛(8)
هر كس در هنگام خشم و غضب مالك نفس خويش باشد، خداوند متعال بدن او را بر آتش جهنم حرام خواهد كرد.»
ب. آرامش روز قيامت
آن حضرت پاداش شيرين كظم غيظ را در ضمن تفسير آيه «و اذا ما غضبوا هم يغفرون» (شوري.73) اين گونه بيان مى كند:
من كظم غيظا و هو يقدر على امضائه حشى الله قلبه امنا و ايمانا يوم القيامه (9)
هر كس خشم خود را فرو برد، در حالى كه مى توانست از طرف مقابل انتقام بگيرد خداوند متعال در روز قيامت قلبش را از ايمان و امنيت و سلامتى پرخواهد كرد.»
ج. روشنى چشم اهل بيت(ع)
فرو بردن خشم و بردبارى در مقابل عصبانيت از لذت بخش ترين لحظاتى است كه امامان معصوم(ع) از آن به عنوان روشنى چشم نام مى برند. آن گراميان اين خصلت والاى انسانى را همواره دوست داشتند و شيرينى آن را هرگز فراموش نمى كردند.
حضرت باقر(ع) مى فرمايد: «پدرم امام صادق(ع) مى فرمود: پسرم! هيچ چيز مانند عصبانيتى كه با صبر پايان مى پذيرد چشم پدرت را روشن نمى كند.» (10)
آرى اگر انسان بتواند در آن لحظه خطرناك و حساس، صبر و بردبارى پيشه كند، لذت و شيرينى آن تا آخر عمر در كامش خواهد ماند و او را مسرور خواهد نمود. در مقابل اگر خود را كنترل نكند تا آخر زندگى در آتش حسرت و ندامت خواهد سوخت.
د. امنيت از خشم خدا
امام باقر(ع) در اين مورد فرمود:
«يا موسى امسك غضبك عمن ملكتك عليه: اكف عنك غضبي؛(11)
در كتاب تورات در ضمن مناجات خداى عزوجل با موسي(ع) آمده است: اى موسى خشم خود را از كسى كه تو را بر او مسلط ساخته ام، بازگير تا خشم خود را از تو بازگيرم.»
هـ . داخل شدن در رديف اهل ايمان
قرآن كريم مومنان را در آيات متعدد به خاطر كنترل خشمشان مى ستايد. در سوره شورى در مورد يكى از ويژگى هاى بارز مومنين مى فرمايد: «و اذا غضبوا هم يغفرون؛ (شوري.73) مومنين زمانى كه خشمگين مى شوند (با فرو خوردن خشم خود) عفو مى كنند.»
هر انسانى طبيعتا در مقابل پيشامدهاى ناگوار و ناهنجارى ها ناراحت و عصبانى مى شود و آيه فوق مى گويد كه اهل ايمان در چنين مواقعى نه تنها خود را به گناه آلوده نمى كنند، بلكه با كنترل خشم خود از صفت عفو و بخشش بهره مى گيرند.
سيره امام باقر(ع)
در سيره اخلاقى امام باقر(ع) آمده است:
روزى يك نفر مسيحى به آن حضرت جسارت كرد و گفت : «انتَ بقر؛ تو گاو هستي.»
امام بدون اينكه خشمگين شود، فرمود: «لا انا باقر؛ نه من باقرم.» مسيحى گفت: تو پسر آن زن آشپز هستي؟ امام فرمود: آرى مادرم يك بانوى آشپز بود. آن مرد براى اينكه امام را عصبانى كند، دوباره گفت: تو پسر زن سياه چرده، زنگى و دشنام گو هستي. امام پاسخ داد. اگر تو راست مى گويي، خدا مادرم را بيامرزد و اگر دروغ مى گويي، خداوند تو را ببخشد.
وقتى آن مرد مسيحى بردبارى و حلم بى پايان امام را مشاهده كرد كه با اين اهانت ها هرگز خشمگين نشد و كاملا بر نفس خود مسلط بود، زبان بر شهادتين جارى كرد و مسلمان شد.(12)
اين رفتار حضرت باقر(ع) دقيقا در تفسير اين آيه شريفه است كه مى فرمايد:
«هرگز نيكى و بدى يكسان نيست؛ بدى را با نيكى دفع كن! ناگاه خواهى ديد همان كس كه ميان تو و او دشمنى است، گويى دوستى گرم و صميمى مى شود و اين خصلت را جزكسانى كه شكيبا بوده اند، نمى يابند و آن را جز صاحب بهره اى بزرگ، نخواهند يافت.» (فصلت .43)
دستاوردهاى اين حركت پسنديده از نظر روحى و روانى و معنوي، خيلى بهتر و بيشتر از آن است كه انسان خشم و غضب خود را با هيجانات عصبى و رفتارهاى زشت و كينه توزانه فرو نشاند.
دراين باره اشاره به سخن مولوى در مورد علي(ع) خالى از لطف نيست. او بعداز آنكه مولاى متقيان را اسوه بردباران معرفى مى كند و با ستايش از آن حضرت مى گويد كه امام(ع) در هنگام خشم و غضب كاملا برخود مسلط بود و هرگز اراده و تدبير خود را در اختيار احساسات زودگذر قرار نمى داد و تمام اعضا و جوارحش تحت عقل و وحى بود، به نقل داستانى دراين زمينه مى پردازد و در ستايش حلم آن گرامى به زبان حال امام مى گويد.
مضرات غضب
الف- زمينه براى تسط شيطان
ضررهاى فراوانى بر غضب مى توان بر شمرد كه مهمترين آن تسلط شيطان بر انسان است. اساساً فرد خشمگينى كه قادر به كنترل خشم خود نيست و نمى تواند تصميمات مثبت بگيرد و وجودش را آتش كينه و انتقام پر كرده است، در آن لحظه وجودش بسترى مناسب براى بهره بردارى شيطان است و شيطان مى تواند به راحتى او را گمراه كند و از همين راه به اهداف شوم خود دست يابد.
امام باقر(ع) دراين زمينه مى فرمايد:
«غضب، آتش پاره اى است از شيطان كه در باطن فرزند آدم است و چون كسى از شما عصبانى شد، چشم هاى او سرخ مى شود و باد به رگ هاى او مى افتد و شيطان در وجودش داخل مى شود.» (13)
البته اگر انسان تحت تأثير شيطان قرار گيرد، ممكن است هرگونه گناه و كار ناشايستى مرتكب شود.
ب: دورى از فضائل اخلاقى
انسان درحال عصبانيت از ادب و حيا و عفت فاصله مى گيرد. احترام بزرگان و اطرافيان را نمى تواند نگهدارد. پرده حيا و عفت را مى درد و در نتيجه سخنانى بر زبانش جارى مى شود كه در حالت عادى از گفتن وحتى شنيدن آن خجالت مى كشد. دست به كارهايى مى زند كه هرگز با اخلاق و انسانيت هم خوانى ندارد.
ج- خوارى و رسوايى
از ديگر مفاسد خشم هاى بى جا، خوارى و ذلت و رسوايى فرد عصبانى است. او معمولا وقتى كه حالت خشم برايش عارض مى شود، درميان جمع، فردى غيرعادي، ناتوان و سبك قلمداد مى شود كه قادر به كنترل وجودش نيست و نمى تواند امور زندگى اش را مديريت كند و تمام كسانى كه او را در آن حال مى بينند، به ديده حقارت و يا ترحم به او مى نگرند.
د- سلب اعتماد ديگران
افراد جامعه به ويژه عقلاى قوم و نخبگان، به افراد عصبانى كمتر اعتماد مى كنند؛ چرا كه احساس مى كنند او به اندك بهانه اى خشمگين مى شود و تصميماتى مى گيرد كه مبناى عقلانى و منطقى ندارد؛ گرچه بعدا اظهار ندامت كرده ، عذرخواهى هم مى كند.
پى نوشتها:.................................
8- تفسير البرهان .ج .4 ص 828. سيدهاشم بحرانى
9- بحارالانوار، مجلسي، ج: 68 ص .411
10- الكافي، باب كظم الغيظ، ح 1.
11-همان باب الغضب، ح 7.
12- المناقب، محمدبن شهر آشوب ج 4، ص.207
13- معراج السعاده، ص 62
