معرفی برخی آثار منسوب به امام صادق(ع)

آثار بسیاری به امام صادق(علیه السلام)نسبت داده شده است.سید محسن امین تعداد 24 کتاب و رساله به آن امام(ع)منسوب دانسته و می‏گوید:دلیل موثقی بر تألیف چنین آثاری از امام صادق(ع)وجود ندارد، و اکثر آنها را شاگردان امام(ع)به نقل از آن حضرت تألیف نموده‏اند، و یا اینکه برخی از شیعیان گفتارهای امام را جمع‏آوری نموده و به آن حضرت نسبت داده‏اند. (1)
از آنجا که نگارنده با اکثر کتابخانه‏های عمومی و خصوصی کشور سوریه آشنایی دارد، به آثاری منسوب به آن حضرت برخورد نموده که کمتر از آنها در کتب و مآخذ موجود ذکری به میان آمده است.
در این مقاله با برخی از چنین آثاری آشنا می‏شویم بدون شک تعدادی از آنها از آن حضرت نمی‏باشد، و دلایل هر یک در ذیل این آثار آمده است.
1-خواص القرآن الکریم یا منافع القرآن
آغاز:قال الامام ابو عبد الله جعفر الصادق بن محمد بن علی بن * زین العابدین بن الحسین الشهید بن علی بن ابی طالب رضی اللّه عنهم، من کتب سورة البقرة و علقها علیه زالت عنه الأوجاع کلها...
پایان:سمرة الفاتحة من قرأها فی کل ساعة تغفر جمیع الذنوب و هی لکل مرض تقرأ علیه یبرأ باذن الله تعالی تم کتاب منافع القرآن الکریم، نفع اللّه لصاحبها و کاتبها و قارئها و سامعها و لجمیع المسلمین آمین.
نسخه‏ای از این کتاب به شماره 7365 در کتابخانه ظاهریه دمشق موجود است و استنساخ آن متعلق به قرن هشتم هجری قمی است و نیز نسخه‏ای دیگر از همان کتاب به شماره 9594 در همان کتابخانه وجود دارد، ولی ناقص است.این کتاب که در آغاز آن به امام صادق(ع)نسبت داده شده است، مجموعه‏ای از روایات امام(ع)در منافع قرآن کریم می‏باشد که پس از نیمه دوم قرن چهارم تألیف شده است.
در این کتاب بسیاری از مطالب از کتابی به نام «کشف السر المصون و العلم المکنون.فی شرح خواص القرآن الکریم و منافعه»نوشته ابو عبد اللّه محمد بن احمد بن سعید تمیمی. (2) (زنده به سال (*)کلمه«بن»واقع بین علی و زین العابدین زائد است. 390 ه-)اقتباس شده است و نام تمیمی در این کتاب(منافع القرآن الکریم)چندین بار ذکر شده است.علاوه بر دو نسخه مذکور نسخه‏هایی در گوته به شماره 3/1256 و واتیکان سوم به شماره 4/1014 و لاله لی در استانبول وجود دارد. (3) که در نسبت آنها به امام صادق(ع)شک و تردیدی روا نداشته‏اند.
2-صحائف الامام الصادق(علیه السلام)
آغاز:هذه صحایف الامام ابی عبد الله جعفر الصادق رضی الله عنه و کانت مودوعة عند اهل بیته یتوارثونها بینهم الی زمان المأمون الخلیفة...
پایان:الآیات:«و ان الله لا یهدی کید الخائنین» [یوسف:14/52]یدل علی الخیانة و القدر.«أن خلق لکم من أنفسکم أزواجا»[الروم، 30/21]یدل علی صلاح أمر النساء.
«رب قد أتیتنی من الملک و علمتنی من تأویل الأحادیث»، [یوسف، 12/101]یدل علی أنه یرزق ملکا و علما.
نسخه‏ای از این کتاب در ضمن مجموعه‏ای [165 ب-177 ب‏]به شماره 5373 در کتابخانه ظاهریه وجود دارد، این کتاب به امام صادق(علیه السلام)نسبت داده شده است، ولی دلیل موثقی بر این ادعا وجود ندارد.
-ذکر مناظرة جعفر الصادق لبعض الشیعة فی التفضیل بین ابی بکر و علی رضی الله عنهما
این کتاب در ضمن مجموعه‏ای‏[227-235]به شماره 3847 در کتابخانه ظاهریه دمشق وجود دارد.در مقدمه نسخه و نیز فهرست مجامیع آن به امام صادق(علیه السلام)نسبت داده شده است.این نسخه که از قدمت تاریخی بیش از 800 سال برخوردار است و به سال 588 ه- مورد مقابله قرار گرفته، حاوی عقاید عجیبی است.
مؤلف این کتاب که به طور قطع یکی از علمای اهل سنت می‏باشد کتاب را در شکل مناظره‏ای ظاهرا ساختگی بین امام صادق(ع)و برخی از شیعیان به اثبات افضل بودن ابو بکر بن علی بن ابی طالب(ع)آن هم از زبان امام صادق(ع)پرداخته است.مؤلف به نام امام صادق(ع)با استناد به برخی از آیات قرآنی و روایات پیامبر اکرم(ص)، فضائل ابو بکر را بیان کرده، و روایاتی را که شیعیان در فضیلت امام علی بن ابی طالب(ع)از پیامبر اکرم(ص)نقل نموده‏اند در شأن ابو بکر دانسته است و در این مناظره شیعیان قانع شده و به افضل بودن ابو بکر اذعان می‏دارند.
4-رسالة یعلم منها اختبارات * الایام النحسة و الجیدة
آغاز:بعد البسمله، و صلی اللّه علی سیدنا محمد و آله و صحبه و سلم، اعلم وفقک اللّه تعالی ان هذه رسالة یعلم منها اختبارات الایام النحسة و الجیدة...
پایان:عاشر ساعة للزهرة جیدة لکل عمل، حادی عشر ساعة لعطارد سافر فیها حیث شئت، ثانی عشر ساعة للقمر ادخل فیها علی الملوک، و الله اعلم.
این رساله در 12 ورق به شماره 10042 در کتابخانه ظاهریه دمشق موجود است و دلیل موثقی نیز بر نسبت این رساله به امام صادق(ع)وجود ندارد و دانشمندان شیعه آن را منسوب به امام(ع) ندانسته‏اند.
5-رسالة لجعفر بن محمد الصادق فی الکیمیاء
آغاز:هذه الرسالة لجعفر بن محمد الصادق رضی اللّه اجمعین قال:ان الاکسیر ان احدهما فضیة و السبع الصبغ و الثانی الذهبیة و السبع الصبغ...
پایان:فهذه دیوه‏[؟]انما قعدت فیها کما لا لفائدة و الله الموفق للصواب و صلی الله علی سیدنا محمد و (*)در فهرست کتابخانه ظاهریه، به جای اختبارات، اختیارات ضبط شده است، در حالی که در مقدمه این نسخه که نگارنده به اصل آن نیز مراجعه کرده است اختبارات آمده است. علی آله و صحبه أجمعین و الحمد لله رب العالمین، تمت رسالة جعفر بن محمد الصادق بحمد الله و عونه و حسن توفیقه.
نسخه‏ای از این کتاب به شماره مجموع 80 [26 ب-29 ب‏]به نسخ 1014 و 1015 ه- موجود است، و نیز بروکلمان نسخه‏ای دیگر از آن را در کتابخانه نور عثمانیه در ترکیه به شماره 3634 معرفی نموده است ولی سند موثقی بر نسبت این کتاب به امام صادق(ع)وجود ندارد و احتمالا این کتاب نوشته جابر بن حیان می‏باشد که آن را از امام صادق(ع)اخذ نموده است.
6-الرسالة المفضیلة و الاتکال علی باری البریة
آغاز:بعد البسملة، حدثنی أبو الحسین محمد بن علی الجلی، عن والده الحسین بن حمدان الخصیبی قدس الله سره، قال:حدثنا جعفر بن مالک العزاری عن عبد الله بن یونس الموصلی...عن المفضل بن عمر الجعفی، قال:قلت لمولای الصادق الوعد منه الرحمة...
پایان:و من هؤلاء یکون مداد الطالبیین فأحمد الله علی ما خولک من معرفته و منحک من هدایته و الحمد لله حمد الشاکرین و صلواته علی النبی و آله الطیبین و الطاهرین.
قدیمی‏ترین نسخه‏ای که از این کتاب بدست آمده است، متعلق به سال 1383 به نسخ بدیع آل غانم در پنج ورق می‏باشد.این کتاب را علویان سوریه به امام صادق(ع)نسبت داده‏اند و از آنجا که حاوی اعتقادات ویژه آنان می‏باشد و افکار باطنی‏گری نصیریان در آن به روشنی دیده می‏شود، نسبت آن رساله به امام صادق(ع)صحیح نیست. (4)
7-الصراط
آغاز:رواه الشیخ أبو الحسین محمد بن علی الهذری عن الشیخ الثقة أبی الحسین محمد بن علی الجلی عن سیدنا ابی عبد الله الحسین بن حمدان الخصیبی...عن المفضل بن عمر علیه السلام انه قال: سألت مولای جعفر الصادق الوعد منه السلام و قد حضر عنده جماعة من اهل التوحید و الاقرار یسألونه عن معرفة الصراط و شرح باطنه و بیان نعته...
پایان:یا مفضل، فاعرف نعمة ربک علی هذه الشروح فقد أجبتک عن کل سؤال اردت أن تسأل عنه و هو صراط ربک فتمسک به...فکن لمولاک من الشاکرین و علی نعمه من الحامدین و علی معرفته من الثابتین و صلی الله علی حجابه الأعظم و سلم تسلیما کریما.
نسخه‏ای از این رساله به خط شعبان بن فاضل که در سال 1384 ه- استنساخ شده بدست آمده است این کتاب از جمله آثار سرّی فرقه علویه نصیریه است (5) و در آن مسأله صراط با عقایدی چون تناسخ ارواح و رسخ و مسخ توجیه شده است و احتمال آنکه این کتاب جدیدا نوشته و به امام صادق(ع)نسبت داده شده باشد بسیار است.
8-الهفت و الأظلة یا الهفت الشریف
نام واقعی این کتاب بر اساس نسخه‏های خطی متفاوتی از آن که در لاذقیه و سلمیه و برخی از روستاهای لاذقیه مشاهده نموده‏ام الأشباح و الاظلة است.این کتاب در سال 1960 به نام الهفت و الاظلة به تحقیق و مقدمه عارف تامر و سپس در سال 1977 م.به تحقیق مصطفی غالب در همان شهر به چاپ رسید این کتاب نیز چون کتاب قبلی از آثار خاص فرقه علویان نصیری بوده و سبک نگارش آن به آثار اسماعیلیان بسیار شباهت دارد، تا آنجا که برخی آن را جزو کتب اسماعیلی برشمرده‏اند. (6)
یادداشتها
(1)-اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف، ج 1 ص 668-669.
(2)-الزرکلی، الاعلام، ج 5، ص 313، حاجی خلیفه، کشف الظنون، ص 1574، کحالة، معجم المؤلفین، ج 8، ص 263-264، البغدادی، هدیة العارفین، ج 2، ص 9 صفدی، الوافی بالوفیات، ج 2، ص 82.
(3)-نگاه کنید به:Brock,Gal,I/272)732(,S.I/224 الکتبخانه، ج 5، ص 370، الذریعه، ج 5، ص 312.
(4)-برای معرفی این نسخه مراجعه شود به:فهرس مصادر الفرق الاسلامیة، تألیف:علی اکبر ضیائی، بیروت، دار الروضة، ج 1، ص 103.
(5)-مراجعه شود به:همان مأخذ، ج 1، ص 115 و نیز فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج 1(3)/ص 279-GASI/435 و بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج 3/ص 358-359.
(6)-همان مأخذ، ج 1، ص 145.
GAL-Geschichte der Arabischen litteratur,Leiden, 2491.
GAS-Geschichte der Arabischen Schrifftums,leiden, 7691.
کتابهای دار القرآن الکریم-قم
تقریرات ابحاث آیة الله العظمی گلپایگانی(8 جلد)کتاب قضاء، کتاب شهادات، کتاب طهارت، کتاب حج، نتایج الافکار، بلغة الطالب، الدار المنضود.
رسائل الشریف المرتضی، (جلد 4-1)، الشریف المرتضی علم الهدی.
ینابیع المودة(جلد 1 و 2)خواجه کلان حسینی بلخی قندوزی، ترجمه سید مرتضی توسلیان.
مفاهیم القرآن(جلد 5)، جعفر سبحانی.
القضاء و الشهادات من فقه الباقر، شیخ محمد باقر بهاری همدانی.
منشور جاوید(جلد 7 و 8 و 9)، جعفر سبحانی.
شناخت قرآن از رهگذر قرآن، علی کریمی جهرمی.
شهید و شهادت، سید عبد الوهاب طالقانی.
مفاتیح الدخول الی رحاب القرآن، محمد مهدی آصفی.
اصول و فروع دین و روش آموزش قرآن، سید عبد الوهاب طالقانی.
ما نزل من القرآن فی اهل البیت(ع)، حسین بن حکم خیری کوفی.
شناختی از قرآن، احمد قاضی زاهدی گلپایگانی.
نمونه‏هایی از تأثیر نفوذ قرآن، علی کریمی جهرمی.
نهج الخطابه فی خطب ائمة الهدی(ع)، سید علی علم الهدی.
افاضة العوائد(جلد 1 و 2)، حاج شیخ عبد الکریم حائری.
فرهنگ اسلام‏شناسان، (جلد 1 و 2)، حسین عبد اللهی خوروش.
منقول الرضائی، علی بن حسین حسینی.
قاعدتان فقهیتان(لاضر و الرضاع)، جعفر سبحانی.
اصل الشیعة و اصولها، شیخ محمد حسین کاشف الغطاء.
ایران تسمع فتجیب، لطف الله صافی.
الصحیفة الثانیه السجادیه.
آموزش دین برای کودکان، انگلیسی(جلد 1 و 2)، ابراهیم امینی.
مع الخطیب فی خطوطه العریضه، لطف الله صافی.
لماذا اخترت مذهب الشیعه، شیخ محمد مرعی الامین الانطاکی.
نشریات شیاایزم، (انگلیسی)، سلمان غفاری.