اتحاد و اخوت دینی در قرآن و روایات

اتحاد و اخوت دینی در قرآن و روایات

مسئله وحدت میان امت اسلامی، امری بسیار مهم و اساسی است که در قرآن و سنت نبوی بسیار بدان تأکید شده است. به طور کلی وحدت  در قرآن از مهمترین مبانی به شمار می آید و در احادیث نبوی نیز به همین مورد به عنوان مبانی مهم اسلامی اشاره شده است. 

در ایام سالروز ولادت نبی مکرم اسلام حضرت محمد (ص) وهفته وحدت قرار داریم. ضمن گرامیداشت این مناسبت بزرگ و ارزشمند، بر محمد و آل محمد سلام و درود می فرستیم و هفته وحدت را به شما شنوندگان عزیز تبریک می گوییم. به همین مناسبت به مساله اتحاد و اخوت دینی در قرآن و روایت می پردازیم، باشد که ما نیز با عمل به آیات قرآنی و سیره ی رسول خدا (ص) به وحدت و همدلی بیشتر دست یابیم.

بی شک نخستین منادی وحدت، میان امت اسلامی، قرآن کریم است. یکی از مهمترین موضوعاتی که در این کتاب شریف، مورد تأکید قرار گرفته؛ وحدت مسلمانان و پرهیز از اختلاف و چنددستگی است. قرآن در بیش از پنجاه آیه به موضوع وحدت، اختلاف و روشهای پیشگیری از آن و چگونگی ایجاد اتحاد اشاره می کند که همه بیانگر اهمیت این موضوع از منظر قرآن می باشد. این دعوت به وحدت، یک موعظه و پیشنهاد نیست بلکه، وظیفه و تکلیف است. یعنی همانگونه که مسلمانان موظفند براساس توحید، خدا را عبادت کنند، وظیفه دارند در تحصیل وحدت نیز بکوشند.

قرآن از وحدت و اتحاد به عنوان نعمتی ویژه یاد می کند و خداوند را در ایجاد آن به طور مستقیم دخیل می داند. همچنین از مؤمنان می خواهد تا با یادآوری دوران تلخ تفرقه و آشوب، در حفظ اتحاد بکوشند؛ زیرا اتحاد میان امت مؤمن به خواست خداوند شکل گرفته است . قرآن کریم زمان جاهلیت را به زمان تفرقه و اختلاف تعبیر می کند که با نعمت اسلام به اتحاد و هم دلی مبدل  شد؛ و در آیه 103 آل عمران می فرماید: "وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلَا تَفَرَّقُوا ۚ وَاذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیکُمْ إِذْ کُنتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَینَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا : و همگى به ریسمان الهی، چنگ زنید، و پراکنده نشوید، و نعمت (بزرگ) خدا را بر خود، به یاد آرید که چگونه دشمن یکدیگر بودید، و او میان دل هاى شما، الفت ایجاد کرد، و به برکت نعمت او، برادر شدید."

براساس جهان بینی اسلامی، جهان بر اساس توحید و وحدت بنا شده  است. و از آنجا که اصل توحید امری فطری بوده، همه مسلمانان به آن عقیده دارند و در واقع اصلی ترین عامل اشتراک نه تنها بین مذاهب اسلامی، بلکه ادیان الهی است. ایمان به خداوند چنان قلب های مؤمنان را با هم مهربان و همسو می کند که گویا همه آنان روح واحدی دارند. چنانکه در آیه 92 الانبیا آمده است: "إِنَّ هَٰذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ : این است امت شما که امتى یگانه است، و منم پروردگار شما، پس مرا بپرستید." طبق بیان مفسران مراد از امت واحد، امتی است که اختلافی در آن نباشد و همه آنها در اصل توحید، متفق الکلمه باشند. البته می بایست به این نکته نیز توجه داشت که گرچه وحدت‌گرایى فطرى است، اما امور فطرى نیازمند پرورش و توجه می‌باشد و بی‌توجهى به آن، موجب این‏ می‌شود که شکوفا نگردد و یا در معرض خطرات گوناگون حوادث قرار گیرد. 

برادری دینی یا  اخوت اسلامی که مکرر در قرآن از آن یاد شده است، نقش بسزایی در تحکیم و ایجاد وحدت و انسجام امت اسلامی دارد. در آیات متعددى اخوت و برادرى دینى مسلمانان به عنوان یکى از محورى ترین عوامل در توسعه اتحاد و یکپارچگی آنها و عاملی مهم جهت مبارزه با هرگونه تفرقه و نفاق یاد شده است. خدای متعال در سوره حجرات، پس از آنکه به این قانون عمومی و قاعده کلی تصریح فرموده و در آیه 9 می فرماید: "وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَینَهُمَا: هرگاه دو گروه از مؤمنان باهم نزاع کردند، آنان را آشتی دهید." در آیه بعد با تأکید بیشتر، به دلیل و علت تشریع این امر می پردازد و می فرماید: "إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَه فَأَصْلِحُوا بَینَ أَخَوَیکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ: مؤمنان  برادر همدیگرند و بنابراین بایستی در میان دو برادر خود صلح را بر قرار کنند."  به این ترتیب آیه مزبور امر می کند که مؤمنان باهم برادری و محبت کنند و اگر هم به نحوی از یکدیگر دور شده اند، زمینه دوستی و قرب را با همدیگر فراهم کنند و چنانچه اختلاف و نزاعی میان دو یا چند نفر از آنان صورت گرفته؛ افرادی از آن میان برای ایجاد صلح و سازش میان آنها پیشگام شوند و زمینه آشتی و صلح را میان آنان فراهم نمایند.

نعمت برادری اسلامی یکی از بزرگترین نعمت های خداوندی است که بر مؤمنان ارزانی داشته شده است. خداوند در آیه 63 انفال  بار دیگر به یادآوری این نعمت پرداخته و می فرماید: " وَأَلَّفَ بَینَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنفَقْتَ مَا فِی الأَرْضِ جَمِیعاً مَّا أَلَّفَتْ بَینَ قُلُوبِهِمْ وَلَـکِنَّ اللّهَ أَلَّفَ بَینَهُمْ إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ :  ومیان دل های آنها الفت افکند، که اگر همه آنچه را در روی زمین است خرج می کردی نمی توانستی میان دل هایشان الفت افکنی، ولی خداوند بین آنها الفت ایجاد کرد! همانا او توانا و حکیم است." البته این وحدت در سایه اطاعت از خدا و رسول گرامی او حاصل می شود، چنانکه در آیه  46 سوره انفال  فاصله گرفتن از پیامبر(ص) و رهنمودهای حیاتبخش آن بزرگوار را موجب اختلاف و تشتت و خواری مردم قلمداد می‌کند و با تاکید بیشتری بر این عامل همبستگی پای می‌فشارد و می‌فرماید: " وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ ۖ وَاصْبِرُوا ۚ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ: از خدا و پیامبرش اطاعت کنید و نزاع و کشمکش نکنید تا سست و ضعیف شوید، در این صورت قدرت و شوکت شما از میان می‌رود، بلکه در پاسداری از همبستگی و اطاعت از فرمان پیامبر صبر و استقامت ورزید که خدای سبحان به همراه استقامت کنندگان است."

وحدت در لغت به معنای یگانگی، یکپارچگی و یکی شدن است و در اصطلاح یعنی ملت و امت اسلام در کنار حفظ اعتقادات مذهبی خودشان، بر مشترکات دینی؛ همچون قرآن، پیامبر و قبله ای واحد تاکید و از اختلافات گوناگون مذهبی، سیاسی و نژادی که موجب سستی و تضعیف امت اسلامی می شود، دوری کنند. در جامعه ای که گروه های مختلفِ مذهبی، جناح های سیاسی و ... با هم زندگی می کنند، وجود اختلاف بین پیروان مذاهب گوناگون امری طبیعی است، بحث و تبادل نظر علمی‏ درباره آنها هم مسأله‏ای عادی است، اما اختلافات بیش از آن که در اصول باشد، در فروع ‏است و نمی ‏تواند و نباید مانع وحدت امت اسلامی شود. خصوصاً هنگامیکه دشمنان درصدد تضعیف و نابودی جامعه اسلامی هستند، می بایست مصالح فردی و اجتماعی را نادیده گرفت و همه افراد برای رفع خطر با یکدیگر متحد شوند.  چرا که اختلافات مذهبی و جنگهای طایفه‌ای میان امتهای مختلف، جامعه اسلامی را دچار آشوب کرده و مسلمانان را از دستیابی به اهداف و آرمانهای متعالی خویش بازمی‌دارد.
امام علی(ع) در خطبه 192 نقش وحدت را در پرهیز از جنگهای مذهبی به زیبایی به تصویر می‌کشد: "پس بنگرید که این مردم ، آن زمان که با یکدیگر متحد بودند، خواسته‌های آنها یکی، قلبهایشان همراه و دستانشان مددکار یکدیگر، نگاه ها به یک سو دوخته و تصمیم ها واحد و همسو، آیا در آن حال رهبر و پیشوای همه دنیا نشدند؟ پس به پایان کار آنها بنگرید! در آن هنگام که به تفرقه و پراکندگی روی آوردند و مهربانی و دوستی از میان آنها رفت و از هم جدا شدند، به حزبها و گروهها پیوستند، خدا لباس کرامت خود را از تن آنها بیرون آورد و نعمتهای شیرین را از آنان گرفت، و تنها از ایشان افسانه ای برای عبرت در میان شما باقی ماند."
امام همچنین در خطبه 176 می‌فرماید: "از چنددستگی در دین حذر کنید، که همبستگی و وحدت در راه حق، گرچه کراهت داشته باشید، از پراکندگی در راه باطل، گرچه مورد علاقه شما باشد، بهتر است؛ زیرا خداوند سبحان نه به گذشتگان و نه آیندگان، چیزی را به تفرقه عطا نفرموده است." امام علی (ع) خود در حالیکه ولایت را حق مسلم خود می دانست که از سوی خداوند بر پیامبر نازل شده بود، اما در برابر خلفای سه گانه قیام نکرده؛ بلکه به مدت بیست و پنج سال سکوت اختیار نمود. این سکوت و حتی همکاری ایشان تنها به خاطر حفظ وحدت اسلامی و مصالح عمومی  صورت گرفت. چرا که پس از رحلت نبی گرامی اسلام، جامعه اسلامی با ظهور پیامبران دروغین، ارتداد برخی از تازه مسلمانان و ...،  دچار مشکلات و بحرانهای خطرساز فراوان شد که هر کدام از آنها به تنهایی، تهدیدی جدی برای جامعه نو پای اسلامی محسوب می شدند.  لذا امام علی (ع) که خود یکی از سنگربانان دین و طلایه داران وحدت است، در چنین شرایطی سکوت کرد . ایشان سال ها بعد ، چنین فرمود:" پس از وفات رسول خدا ما خاندان باور نمی‌کردیم‌ که امت در حق ما طمع کند اما آنچه انتظار نمی رفت واقع شد ، حق ما را غصب کردند. ...اما من با خود اندیشیدم و دیدم که صبر (بر محرومیت از حق ولایت و زعامت مسلمین) بهتر است از به هم زدن وحدت مسلمین و ریخته شدن خونشان، چرا که مردم تازه مسلمان بودند و دین نوپا به مَشکى مى‏ ماند که کمترین سستى آن را تباه و ناتوان‏ترین مردم آن را وارونه مى ‏کرد. به خدا سوگند اگر بیم وقوع تفرقه میان مسلمین و بازگشت کفر و تباهی‌ دین نبود رفتار ما با آنان طور دیگر بود."

یکی دیگر از نکات مهم برای وحدت اسلامی عاقبت اندیشی و پرهیز از تعصب است. به این معنا که همه مسلمانان می بایست پیش از انجام هر عملی و یا گفتاری بدون تعصب به عاقبت آن بیندیشند. چرا که تعصب؛ آغاز تفرقه وپایان همدلی واتحاد است. به عبارت دیگر  تعصب یعنی اصرار بر جهل و عدم توجه به منطق و استدلال. که مایه سقوط فرد و جامعه خواهد بود. خواه این تعصب مذهبی باشد یا قومی، سیاسی، حزبی و...
امام علی (ع) در این زمینه می‌فرماید: "هیچ کس را نیافتم که بدون علت درباره چیزی تعصب بورزد، جز با دلیلی که با آن ناآگاهان را بفریبد...! زیرا درباره چیزی تعصب می‌ورزید که نه علتی دارد و نه سببی... پس اگر در تعصب ورزیدن ناچارید، برای اخلاق پسندیده... تعصب داشته باشید."

آغاز هفته وحدت و تبریک سالروز ولادت پیامبر گرامی اسلام (ص)