پوشاک سنتی ترکمن ها | از گذشته تا به امروز

زیورآلات ترکمنی

زیور آلات دست ساز زرگران ترکمن یکی از مهم ترین چیزهایی است که هنوز هم بر پوشاک ترکمن ها جلوه ای خاص دارد و شکوه خاصی به آن می بخشد. زیور آلات و آرایش لباس های مردانه به اندازه لباس های زنان نیست و تنها به آرایش كمربند و كناره های «دون» و نیز سوزن دوزی «بوروک» محدود می شود.

با وجود همه تغییرات به وجود آمده در البسه ترکمن ها هنوز هم رد پای تزیینات آنان را می توان یافت:

یراق

یراق کمربندی سنگین از پولک های نقره‌ای، پابندها و مفصل‌های متصل به هم است که در تسمه‌ای چرمی قرار می گیرد و سگکی زیبا دارد.

انسه لیک

پیراهن دختران ترکمن در قسمت پشت، تزیینی از طلا و نقره دارد که ارتفاعش به 30 سانتی‌متر می رسد. این زینت دارای نگین‌های قرمز از جنس عقیق است و زنگوله‌هایی نقره‌ای در انتهای خود دارد که هنگام حرکت صدا تولید می کنند.

قیناچ اوجی

زنان و دختران گوگلان تزیینی به ارتفاع 25 سانتی‌متر به نام قیناچ اوجی دارند که از طلا و نقره است و نگین‌هایی از جنس عقیق دارد. امروزه استفاده از این تزیین محدود شده است اما در گذشته در موارد زیر جایگاهی خاص داشت:

از دو طرف « بوروک» (کلاه دخترانه) آویزان می شد.

از دو طرف سینه بر روی «دون» (پیراهن تجملی) قلاب می‌شد.

چکه لیق

چکه لیق زیوری است که آن را از کلاه دختران (بوروک) طایفه چاودر به موازات شقیقه ها می آویزند. این زینت مجموعه ای از طلا و نقره‌ با نگین‌های قرمز از جنس عقیق است و دو بخش دارد:

بخش اصلی با نگین‌هایی به رنگ قرمز که از طلا و شبیه به انسان طراحی شده است .

بخش پولک‌های زنجیره‌ای که از عوامل ایجاد موسیقی هنگام راه رفتن است و در انتهای زنجیرها، زنگوله‌هایی از جنس نقره به کار می رود.

قنجیق

قنجیق یا قنچیق کاربرد گل یقه را دارد و مرکب از سه بخش اصلی است:

بخش اول: مربعی که دو قطر آن، مفتولی از جنس طلا است و نگین‌های قرمز از جنس عقیق دارد.

بخش دوم: صفحه ای از جنس طلا به شکل عدد که به دو ضلع پایینی بخش اول متصل شده و 5 نگین قرمز بر روی آن دیده می شود.

بخش سوم: زنگوله‌هایی از جنس طلا که با استفاده از زنجیره کوتاه به انتهای بخش دوم، وصل می شوند وآهنگی ملایم را به هنگام راه رفتن ایجاد می کنند.

بوکاو

از بوکاو برای تزیین روی سینه استفاده می شود و بیشتر مخصوص زنان تکه است. این زیور مجموعه‌ای از طلا و نقره با نگین‌های سرخ است که آویزهایی از جنس نقره که در انتهای هر یک از آویزهای زنجیره‌ای، زنگوله‌هایی نیز دیده می شود که از عوامل ایجاد آهنگ در هنگام راه رفتن است.

Photo by : Unknown

اگمه

تزیین کلاه دختران ترکمن‌ تکه با استفاده از اگمه انجام می شود. این وسیله از طلا و نقره است و تعدادی نگین قرمز در متن و حاشیه دارد.

قورثاقچه

تزیین جلیقه کودکان با استفاده از قورثاقچه صورت می گیرد که مخصوص ترکمن‌های تکه است و به نیمه دوم قرن 19 تعلق دارد. این تزیین نیز با طلا و نقره و نگین‌های قرمز ساخته می شود. این وسیله ریشه افشانی دارد که مزین به زنگوله‌های نقره‌ای است و در هنگام بازی کودکان، آهنگ خاصی ایجاد می کند.

چنگه

چنگ تزیینی است از طلا و نقره با نگین‌های قرمز که به جامه زنان تکه قلاب می شود و دو بخش دارد:

بخش اصلی: شکلی لوزی مانند دارد.

بخش افشان: زنجیره هایی از انتهای لوزی آویزان است. در انتهای هر یک زنگوله هایی از نقره وجود دارد که موجب تولید صدا می شود.

آچار باق

گردنبندی از جنس نقره که گلی در میانش قرار دارد و بر روی سینه نصب می شود. قطعات این آویز با زنجیری از طلا و نقره به هم متصل است.

آق یای

وسیله‌ ای به شکل کمان و از جنس نقره که در پشت جامه پسر بچه‌ها وصل می کنند.

بیله زیک

دستبندی دوقلو و مخصوص زنان تکه است. زیوری که با استفاده از طلا و نقره و نگین های قرمز از جنس عقیق ساخته می شود و 15 سانتی متر ارتفاع دارد. بیله زیک دور مچ را می پوشاند اما در بخش عمودی  دو سر آن، به یکدیگر نمی رسند

 گل یاقا

همان گل یقه است که دو بخش دارد:

بخش اصلی که برای تزیین زیر گلو و اتصال دو حلقه یقه پیراهن کاربرد دار و از طلا و نقره و مرصع به نگین های قرمز و آبی (عقیق و فیروزه) است.

بخش افشان با زنگوله هایی از جنس نقره که در هنگام راه رفتن، صدا تولید می کند.

سام سوله

ترکمن های ارثاری برای زینت کلاه دختران از سام سوله استفاده می کنند که متعلق به سال های 1880 – 1870 میلادی است؛ زیوری از طلا و نقره با نگین های قرمز عقیق. در انتهای آویزه های افشان این وسیله زنگوله هایی از جنس نقره برای ایجاد صدا وجود دارد. ساچلیق، ساچ باغ، ساچ منجوق و آسیق نیز از آویزهای مو برای ترکمن هاست.

گِردنی

این وسیله گَردنی نیز خوانده می شود و دو بخش دارد:

بخش اصلی که از گردن آویزان می شود و نگین های قرمز عقیق دارد.

بخش زنجیری که به صورت افشان به انتهای بخش اصلی وصل شده است و نگین هایی از جنس عقیق دارد. در انتهای هر یک از زنجیرها، رنگوله های نقره وجود دارند که به هنگام راه رفتن صدا تولید می کنند.

قوشا آثیق

گیسوان بافته زنان ترکمن مزین به قوشا آثیق است که بخش های زیر را دارد:

دو شاخه به شکل قلب با راس به شکل سر قوچ

زایده ای در بین دو قلب با راس شبیه سر قوچ

پایه ای که قلب بر روی آن قرار دارد.

بخش انتهایی که مجسمه سرنگون شده آدم های افسانه ای را در ذهن تداعی می کند و نگین نصب شده بر آن، تجسمی از تک چشم بودن آن آدم های افسانه ای است.

این وسیله نیز از جنس طلا و نقره و مزین به 10 نگین قرمز از جنس عقیق است.

قولاق حلقه

گوشواره ای است مخصوص زنان یموت که به اوایل قرن 20 تعلق دارد و از طلا و نقره با نگین های قرمز است.

انواع قولاق حلقه عبارتند از:

آی لی حلقه: گوشواره ای مدور با زمینه ای صاف و نقش هلال ماه و ستاره در درون آن

تومار چاقلی حلقه: گوشواره ای با سطح برجسته

تورلی حلقه: شبیه آی لی حلقه بدون زایده های اطراف آن

بزبند

زیوری مدور و به شکل گل یقه است که در میان آن، مهره ای رنگین کار می گذارند. از این وسیله در بالای شانه های لباس کودکان یا بر بازوی آنها استفاده می کنند.

دوغاکومیش

دوغاکومیش یک قوطی از طلا و نقره است که در داخل آن، دعای پیشگیری از چشم زخم قرار می دهند. این زینت را با نخی از پیراهن کودکان یا از آستانه خانه آویزان می کنند. «گوموش» نیز یکی از زیورآلات سینه است که برای پیشگیری از چشم زخم کاربرد دارد. «طومار» هم از این دست زیورآلات است که برای نگهداری دعا به کار می رود.

آرایش موی زنان ترکمن

با وجود فراز و نشیب ها و تغییرات، آرایش اصیل موی ترکمن ها کم کم در حال از میان رفتن است. در گذشته دختران موهای خود را به صورت چهار رشته می بافتند که اصطلاحا دورت اوروم گفته می شد. آنها گیس های شان را  از طرفین سینه بیرون می انداختند و آنها را زینت می دادند.

زنان موهای خود را به شیوه خاصی می بافتند که هلی اوروم خوانده می شد. آنها گیس شان را  به پشت سر می انداختند و به آن ساچ آرقا آتما می گفتند. ساچ آرقا آتما کنایه از آسوده خاطر شدن از دل مشغولی های زندگی است.

زنان و دختران برای بافتن موهای خود فرق باز می کردند و این عمل تقسیم مو به دو بخش دوغری آچماق گفته می شد. با رسیدن دختران به سن ازدواج روسری مخصوصی به سرشان می گذاشتند که باش بوغی یعنی پوششی برای سر نام داشت.

از باورهای جالب توجه ترکمن ها در مورد موی زنان می توان چنین مواردی را برشمرد:

کسی نباید موهایش را در شب شانه کند و صبح زود بهترین زمان برای این کار است.

دور ریختن موی پیرایش شده گناه است و باید آن را زیر خاک دفن کرد.

تراشیدن موی سر کار ناپسندی است و حتا در کودکی نیز نباید آن را انجام داد.

Photo by : Unknown

آرایش موی مردان ترکمن

پسران در گذشته موهای خود را می تراشیدند و در سنین کودکی با قولپاق خود را می آراستند. قولپاق دو رشته موی توپی و بلندتر از موهای اطراف بود که جلوه ای جالب داشت. پسرها با رسیدن به سن جوانی موهای شان را ساده درست می کردند و بوروک بر سر می گذاشتند. مردان مسن که به یاشولی شهرت دارند در گذشته اغلب موهای خود را می تراشیدند و تلپک از جنس پوست بره سیاه بر سرشان می گذاشتند. البته امروز دیگر خبری از این آرایش مو نیست.