پوشاک سنتی ترکمن ها | از گذشته تا به امروز

Photo by : Unknown

پوشاک سنتی ترکمن ها

پوشاک سنتی ترکمن ها از موادی همچون ابریشم‌، پوست‌، کتان‌ و پنبه‌ تهیه می شد. پوشش اصیل‌ ترکمنی‌ از جنس‌ ابریشم‌ بود و این مساله در نوع زنانه و مردانه تفاوتی نمی کرد. زنان، پرورش‌ کرم‌ ابریشم‌ و تهیه‌ پیله‌ ابریشم‌ را بر عهده داشتند. پس از آماده شدن ابریشم آن‌ را با چرخ‌ دستی‌ تاب‌ می دادند تا نخ به دست آید و با رنگ های‌ طبیعی‌ همچون‌ انار دانه‌، پوست‌انار، بویا، نیل‌ و دیگر گیاهان صحرایی‌ به آن جلوه ای خاص می بخشیدند. آنها از نخ‌ ابریشم‌ در دستگاه‌ ساده‌ای‌ به‌ نام‌ «تارا» پارچه های‌ ابریشمی ‌تهیه می کردند. این‌ پارچه‌ ابریشمین‌ در عرض‌ تقریبی ‌نیم متر بافته می شد و طول‌ آن‌ تا تمام‌ شدن‌ چله‌ ادامه پیدا می کرد. لباس سنتی ترکمن ها را می توان در دو بخش مردان و زنان مورد بررسی قرار داد:

1- لباس‌ مردان‌

لباس مردان ترکمن از بخش هایی همچون تن‌ پوش‌، شلوار، کلاه‌ و کفش‌ تشکیل می شود که در ادامه با آنها آشنا می شویم:

*تن‌پوش ها

تن پوش ها همان بالاپوش ها هستند که ما آنها را لباس خطاب می کنیم. تن پوش مردان ترکمن انواع مختلفی دارد که عبارتند از:

دون ‌(don) 

دون لباس اصیل ترکمنی است. این تن پوش ردای‌ بلندی‌ تا زیر زانوان‌ بود که‌ از ابریشم‌ دوخته‌ می‌شد. دون‌ بر اساس رنگ‌ و نوع‌ بافت‌ بر دو نوع ‌تقسیم می شد:

«قیزیل‌دون‌» یا «قیرمیز دون‌» (Gyzyl/ Gyrmyz don) که از ابریشم‌ کاملا قرمز دوخته‌ می‌شد

«قارما دون‌» (Garma don) که رنگ‌ متمایل‌ به‌ زرد داشت و رنگارنگ‌ و راه‌ راه‌ و فاقد بافت یکنواخت بود.

بر حاشیه‌ دون‌ نوارهای‌ سوزن‌دوزی‌ می دوختند که به آن «آلاجا» (Alaja) می گویند. این نوار از دو نخ‌ تافته‌ سیاه‌ و سفید یا تیره‌ و روشن‌ تشکیل شده است. بر کمرِ دون‌ کمربندی‌ از شال‌ می بستند که گاهی آراسته‌ به‌ تزیینات نقره‌ است و به‌ آن‌ قوشاق (Guşak) و یا «تیرمه‌ شال‌» (Tirme) گفته می شود.

چأکمن ‌ (Çäkmen)

چأکمن ‌بالاپوشی‌ بلندتر از کت های‌ کنونی‌ و از کرک شتر است که دو نوع دارد:

«اینچه‌ چأکمن‌» (inçe çäkmen) که از کرک ظریف‌ و مرغوب‌ تهیه می شود.

«یوغین‌چأکمن‌» (Ýogyn ) که از کرک زبر درست می شود. 

ایچمک ‌(Içmek)

ایچمک، اوچمک یا سیلکمه، پوستین‌ تن پوشی برای استفاده در هوای سرد است که قسمت جلوی آن قلاب یا دکمه ندارد و آستین بلند آن از شانه به سمت مچ باریک می شود.  برای بستن جلوی سینه این تن پوش از قوشاق استفاده می کنند. قوشاق دستاری است که به دور کمر پیچیده می شود. ایچمک در چند نوع است:

«باغانا ایچمک» که بهترین نوع ایچمک بود و از پوست بره یک ماهه تهیه می شود.

«سیلکمه ایچمک» که از پوست بره 5 تا 6 ماهه درست می شود و پس از دباغی آن را  به‌ رنگ‌ زرد در می آورند.

«ایش ایچمک» که از پوست گوسفند تهیه می شود و برای پوشیدن حین کار مناسب است. 

 پوستین دوزی کار مردان است و زنان در مراحلی از آن همکاری می کنند. برای دوختن هر پوستین پنچ تا شش پوست گوسفند یا هفت تا هشت پوست نیاز است. بعد از پوست کندن، روی آن آرد جو و نمک و دوغ می ریزند و شش تا هفت روز در آفتاب می گذارند. وقتی پوست خشک شد آن را با خشت و آجر می مالند و در آخر کمی پوست انار ساییده شده و رنگ قرمز و آب بر روی آن می ریزند. بعد از یک روز پوست را با دست نرم می کنند و برش می دهند و سپس می دوزند.

پالتون / پالتو

روپوشی زمستانه از پارچه های راه راه است که به صورت دامنی بلند با آستین های صاف دوخته می شود و سوراخی در سر آستین ها دارد. قسمت جلوی این پوشاک از هم باز و بدون دکمه است و برای ثابت نگه داشتن آن و پوشاندن جلوی سینه از کمربندی چرمی به نام «قوشاق» بهره می گرفتند.

قبا

قبا نام روپوشی است که از پارچه‌های راه راه و گاهی ساده تهیه می شود. این تن پوش بدون یقه برگردان است و آستین‌های راسته و بدون زیر بغلی دارد. این پوشش دارای دامنی بلند است که در دو سوی آن چاکی دیده می شود. دو طرف این لباس از ناحیه کمر به صورت یکنواخت گشاد می‌شود. دو طرف قبا را بر روی هم قرار می دهند و با بندینک و یا کمربندی چرمی آن را محکم می کنند.

 کوینک (Köýnek)

کوینک پیراهنی‌ ساده‌ و آستین بلند و راسته بود که یا یقه ‌نداشت و یا یقه‌‌ای‌ کوتاه‌ و مدور و بدون‌ دکمه‌ بر روی آن تعبیه می کردند. در این لباس به‌ جای‌ دکمه‌ از بندهایی به نام «سپ یقه» استفاده می کردند.

چئک یقه

 چئک یقه پیراهنی ساده‌ بود که یقه‌ کج‌ یا کناری‌ داشت و به آن «گزک یقه» و یا «اوزیقه» نیز می گفتند. چاک یقه در راست یقه قرار داشت و آن را با سوزن‌دوزی های‌ مفصلی به نام «جویجه بورون» (نوک جوجه ای) تزیین می کردند. سرآستین این پیراهن به گلدوزی مزین بود و «گلباغ» خوانده می شد. قد پیراهن‌ها معمولی و جنس آنها از پارچه چلوار بود. رسم بر این است که مردان میان 50 تا 60 ساله و بزرگتر پیراهن سپید بپوشند؛ پیراهن هایی فاقد نقش و نگار که تنها به نواری در کنار یقه جیب‌های پهلو و آستین مزین هستند. 

پیراهن روحانیون

روحانیون ترکمن هنوز هم از لباس های سنتی از جنس نخ‌های پنبه‌ای کتانی استفاده می کنند؛ پیراهن‌های سفید با دامنی بلند که یقه آن مثل گذشته صوفی یقه (مدور و بدون پایه) نیست بلکه به تقلید از روحانیون فارس مدور، پایه دار و دارای دکمه است.

چاتال

چاتال به جامه‌ای سبک گفته می شود که از لباس خانگی کوتاه تر بود و در هنگام آلامان (یورش به دشمن) بر تن می کردند.

یاپینجا

پاپینجا پوششی بدون آستین و از جنس نمد است که چوپان‌ها در زمستان آن را بر دوش می‌اندازند و درتابستان به عنوان سایه بان از آن بهره می گیرند.  

Photo by : Unknown

*شلوار

شلوارهای سنتی مردان ترکمن در دو نوع زیر است:

بالاق یا تنبان

شلوار مردانه ترکمن ها از تنبان‌ گشادی‌ از رشته‌های‌ پنبه‌ای‌ لیفه‌ بود که سر آن‌ را با «هوتاز» (Hotaz) یا منگوله‌ زینت می دادند و به آن  «اوچغور» می گویند. بالاق شلواری با برش ساده است که مسن ترها سفید آن را استفاده می کردند و نوع سبز و نیلی آن توسط جوان تر ها استفاده می شد. 

جولبار یا شلوار

جولبار پوشاکی بود که مردان کهنسال، درروزهای جشن آن را از بالای تنبان بر تن می کردند. پارچه جولبار گوگ ماووت یا ماهوت آبی بود که رنگی نیلی داشت. این پوشش برش معمولی و دو قسمت داشت: قسمت اصلی که قوزک پاها را پوشش می داد و خشتک که برشی نزدیک به ذوزنقه دو قلو داشت.

این نوع شلوار با نخی پنبه‌ای به نام «اوچقورباق» یا بند تنبان به دور کمر محکم  می شد که آن را از درون لیفه (جای کمر) شلوار رد می کردند. گاهی به دو انتهای اوچقورباق منگوله‌ای به نام «هوتاز» (Hotaz) یا «هوتوز» می آویختند.

Photo by : Unknown

 *کلاه ها

 کلاه در فرهنگ ترکمن ها جایگاه خاصی دارد و در پوشش سنتی آنها چندین نوع از آن دیده می شود:

تلپک (Telpek)

تلپک کلاه‌ پوستی‌ است که‌ از پوست گوسفند درست می شود و در گذشته انواع گوناگونی داشت:

دوومه تلپک (Düwme T)

بوخار تلپک (Buhar T) که نیم گرد است. پشم‌های بلند، مشکی و پیچ در پیچ این کلاه روی چشم و ابروی مرد ترکمن را پوشش می دهند.

شیپیرما تلپک (Shypyrma T)  که کلاهی نه چندان بلند است. این کلاه سر پوشی مسطح دارد که معمولا با پارچه قرمز پوشانده می شود و نوارهایی به شکل (+) روی آن به چشم می خورد.

کلاه ها آستردار پنبه دوزی شده و لفاف‌دار هستند و بر روی بوروک استفاده می شوند.  

بوروک (Börük)

بوروک یا بوریک در واقع یک عرقچین‌ است که نقوش‌ گوناگون‌ بر روی آن سوزن‌دوزی‌ می شد. هم مردان و هم زنان از این کلاه استفاده می کنند و در برخی‌ لهجه‌ها تاخیا (Tahýa) یا تایخا (Taýha) نیز می خوانند. مردان بوروک را زیر کلاه پوست می گذارند و پسران از آن در ایام کودکی و جوانی استفاده می کنند. زنان وظیفه تزیین این کلاه را بر عهده دارند و تمام نقاط بیرونی آن را با سوزن دوزی زینت می دهند.  این کلاه با حوصله و دقت خاصی تهیه می شود و درست شدن آن زمان زیادی می برد. 

دستار شیر شکری

دستار معروف شیر شکری، پارچه‌ای سفید با گل های نخودی رنگ است که آن را همانند عمامه به کار می برند. 

Photo by : Ahmad Moeini Jam

 *پاپوش

لباس سنتی ترکمن ها با پاپوش ها یا کفش های خاصی پوشیده می شود که عبارتند از:

 چکمه ‌ (Çekme)

چکمه‌های‌ بلند چرمی‌ با نوک‌ برگردان‌ اصلی‌ترین‌ پاپوش‌ مردان ترکمن هستند که آنها را «ایدیک» نیز می خوانند و در سوارکاری به کار می برند.

چاریق‌ (Çaryk)

چاریق‌ کفشی نرم است که چوپانان‌ آن را از پوست‌ گاو چارقی یا چرم شتر و گاومیش‌ تهیه‌ می‌کردند. این کفش مخصوص‌ پیاده روی است و در صحرا و خاک ‌نرم‌ به خوبی پا را حفظ می کند. برای تهیه این پاپوش، پوست دباغی شده را در اندازه ای بزرگ‌تر از پا می بُرند و برای عبور دادن بند، سوراخ‌هایی در اطراف آن ایجاد می‌کنند. سپس پای را دولاق پیچ کرده، درون برش چرم قرار می دهند و بندها را به دور دولاق محکم می‌کنند. این بندها به «چاریق‌باق» معروفند.

دولاق‌ (Dolak)

دولاق پارچه‌ای دستباف، ضخیم و پشمی است که آن را مثل نواری به دور پا تا زیر زانو می پیچند. دولاق را می توان نوعی جوراب اما بسیار زبرتر و گرم‌تر به شمار آورد. این پاپوش را در زمستان ها می پوشند و آن را با چاریق‌باق محکم می‌کنند.

چپک (Çepek) یا یلکن‌ (Ýelken)

چپک یا یلکن‌ پاپوشی تابستانی از پوست شتر است که سبکی و راحتی آن را می توان با دمپایی های امروزی مقایسه کرد. 

 جوراب

ترکمن ها از جوراب های ابریشمی و پشمی استفاده می کنند که بافتن آنها بر عهده زنان ترکمن است.

گبری 

 مردان ترکمن در گذشته نوعی کفش به نام گبری نیز به پا می کردند که امروزه دیگر اثری از آن دیده نمی شود.