نخل گردانی در شهرستان طبس (گلشن)

بررسی اجمالی  رسم عاشورایی نخل گردانی در شهرستان طبس (گلشن)
گوستاو لوبون : توده ها فقط به توسط تصاویر فکر می کنند و به کمک تصاویر تحت تأثیر قرار می گیرند .فقط تصاویر ایشان را میرمانند و یا وسوسه می کنند و تنها تصاویر انگیزه رفتار آنها هستند. به همین دلیل است که نمایش هایی تئاتری که تصویر را در واضح ترین شکل آن ارائه می دهند، در توده ها همیشه تاثیر عظیمی بر جای می گذارند.

چکیده

ایران ، جامعه ای سنتی است که در آن تاریخ با بسیاری از باورها و اعتقادها در آمیخته و رویدادهای تاریخی به شکل روایت های اسطوره ای بروز می کند .مسلمانان ایران هر ساله با نمایش و حمل تابوت های تمثیلی شهیدان در مراسم عزاداری ماه محرم می خواهند خاطرات رنج و مصایب شخصیت های مذهبی را بازسازی کنند . شیعیان ایران ، در نمایش های آیینی و دسته های عزاداری خود در ماه محرم ، صندوق هایی را به شکل ضریح یا نخل و مانند آن آراسته می کنند و به نام تابوت شهدا در گذرگاه ها و محله ها می گردانند و این آیینی است که نسل به نسل حفظ شده است . ساختن تابوت های تمثیلی شهدا پیشنیه ای بسیار دور دارد. عمومیت این مراسم و شهرت نخل در سراسر ایران از سایر رسوم و نشانه ها بیشتر است و با توجه به مشاهدات و مطالعات می توان گفت که در اغلب نقاط ایران مردم یا نخل دارند و یا آن را می شناسند . حتی وسعت حضور و اجرای این آیین، مرزهای ایران را درنوردیده و به وسعت جهان و فرهنگ مسلمانان شیعه برگزار می شود . مردم هر ناحیه نخلی در تکیه ها و حسینیه ها دارند که در عاشورا آن را می بندند و همراه اسباب دیگر عزاداری در دسته های سوگوار حرکت می دهند .با اجرای این مراسم ، مردم وقایع قدسی روزگاران گذشته را در زندگی روزانه شان احیا می کنند . گویی می خواهند به حضور دوباره آن واقعه درزمان حال تحقق ببخشند .در کشور خودمان اصلی ترین مراکز برگزاری این رسم باشکوه و پررمز و راز به طور عمده در شهرها و آبادیهای اطراف کویر مرکز ایران به چشم می خورد یعنی از جنوب خراسان گرفته تا سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور ویابانک، زواره، اردستان، نایین و طبس و … و در بین این مناطق، بیشترین، گسترده ترین و شاخص ترین نخلها در استان یزد، متمرکزهستند.در این مقاله ضمن بررسی سیر تاریخی و فلسفه نخل گردانی ، به طور اجمالی آیین نخل گردانی در شهرستان طبس مورد پژوهش قرار گرفته است.برای این تحقیق حتی الامکان سعی شده است گزارشی تصویری نیز ارائه گردد.
کلید واژه ها: نخل گردانی ، نماد ، عاشورا ، تابوت واره

مقدمه:

محرم جلوه ای از استقامت اهل بیت (ع) است در برابر ظلمی که اسلام را در پشت پرده ای سیاه پنهان کرده بود و اکنون بعد از سالها مردم این دیار شیعه با تکرار سنت ها تلاش می کنند یاد آن شهدای راستین را جاودانه گردانند . صورتهای تمثیلی و رمزی رفتارهای مذهبی و کاربرد اشیای نمادین درمناسک و مراسم مذهبی دارای معانی ویژه ای است که درك آنها و ارزشیابی آنها با معیارهای بیرون از حوزه تفکرات دینی بیگانه با عقاید مردم تا حدودی دشوار می نماید. آیین های نخل گردانی و تابوت گردانی در دسته های عزادار در ایام سوگواری از این دست عزاداری های سمبولیک است .گرداندن تابوت شهادت و نخل گردانی در دسته های عزا به منزله لشکریان رزمنده شهیدان اند که حضور قدرت الهی را در جمع عزاداران و پیروزی سپاه حق بر باطل و حیات جاودانه شهیدان را متجلی می کند.این آیین در حالی که به اقتدار و شکوه قدسی شهیدان اشاره دارد ، حدیث قدرت خداوند و مقام والای شهید را متجلی می کند. ساختن تابوت های تمثیلی شهدا پیشنیه ای بسیار دور دارد . طبق روایات تاریخی ، مردم سرزمین ماوراء النهر تا نخستین دوره های اسلامی ، هر ساله در مراسم یادمان سال مرگ سیاوش ، قهرمان اسطوره ای ایران ه خون پاکش به ناحق بر زمین ریخت تابوت او را می ساختند و در شهر می گرداندند .بسیاری از سیاحانی که به ایران سفر کرده اند هم جسته و گریخته از این رسم در سفرنامه هایشان یاد کرده اند . مثلاً پیترو دلاواله -که یک جهانگرد ایتالیایی است – در دوره شاه عباس اول به ایران سفر می کند و شاهد حرکت دسته های نخل گردان بوده است . در زمان صفویه و چه پس از آن ، در عصر زندیان و قاجار نیز جهانگردان زیادی به ایران سفر کردند و ضمن دیدن شهرهای مختلف ایران ، مطالبی هم در باره سنتهای مذهبی مردم و نخل گردانی نوشته اند.

پیشینیه رسم نخل گردانی در مراسم عزاداری به دوره های پیش از صفویه می رسد. بسیاری از نویسندگان هم رسم نخل بندی و نخل گردانی را از بدعت های صفویان در ایران دانسته اند . اصولاً نخل به مفهوم درخت خرماست و در اصطلاح عامیانه به هر درخت و درختچه ای تزیینی هم نخل گویند .

اما در مراسم عزاداری اصطلاح نخل به تابوت واره ای می گویند که آن را بر دوش می کشند .این وسیله اتاقکی چوبی و حجیم و به شکل مکعب مستطیل است که از چوب بستی و با یک کف بندی تشکیل شده است . الواری که در کف به کار می رود ، معمولاً یک متر بالاتر از پایه های ستون ها قرار گ فته اند . دو سر هر یک از تیرها حدود یک متر از 4 طرف کف دیواره نخل بیرون آمده و در واقع ، دستگیره نخل را تشکیل می دهد . شکل ظاهری برخی نخلها جناغی شکل سروی و برخی به صورت یک جناغ قوسی شکل است.البته نخل ، شباهتی به درخت خرما ندارد و تا به حال هم نخلی که به شکل درخت خرما ساخته شده باشد ، دیده نشده است . معمولاً نخل را در نخستین دهه ماه محرم و اکثر اوقات دو یا سه روز پیش از تاسوعا می بندند . آراستن نخل و بستن آن یک تا چند روز طول می کشد و این زمان بستگی به کوچک و بزرگ بودن نخل و مقدار لوازم و اشیا تزیینی و بویژه نوع آذین بندی آن دارد.

جالب است با اصطلاح « بابای نخل » هم آشنا شویم. بابای نخل معمولاً فردی است که برای آذین بندی نخل و بستن آن بسیارآزموده و با مهارت است و همان کسی است که در آخر مراسم ، تمام زیورآلات و تزیینات نخل را در صندوقچه یا بقچه ای نزد خود تا سال آینده نگاهداری می کند . در بسیاری از روستاها کار نخل آرایی و نگهداری و مراقبت از اشیای تزیینی نخل ، به یک خانواده معین اختصاص دارد .از قدیم الایام در آیین نخل داری و نخل گردانی ، نوعی تقسیم کار و نقش و وظیفه و حقوق اجتماعی برای خاندان قدیمی محله های شه و یا ده برقرار بوده است .

مردم هم بر طبق سنتهای پدران و نیاکان خود ، وظایف مربوط به نخل بندی و نخل گردانی در هر محل را مختص خانواده های مشخصی می دانستند . از مقام و منزلت بابای نخل هم که برایتان گفته شد . روز عاشورا نخل سیاه پوش آذین بسته را بلند می کنند ، با آداب خاصی می گردانند و همراه با دسته های سینه زن و زنجیرزن به گذرگاه های محله می برند . گاهی هم ب زیارتگاه یا امامزاده محله یا به محل مجلس عزاداری و روضه خوانی یا به درخانه های روحانی بزرگ یا شهر یا ده حمل می کنند. بعضی نخلها بسیار بزرگ و سنگین هستند که دهها مرد تنومند و قوی هیکل هم ممکن است بسختی آن را بر شانه های خود حمل کنند .

هر دسته ، راهنمایی دارد که در گذرگاه های ویژه به حاملان نخل فرمان ایست می دهد تا نوحه خوانی و استراحت کرده و احتمالاً نخل کش را هم تعویض نمایند . حتماً دیده اید که برای بلند کردن نخل ، مردان جوان و تنومند به زیر نخل می روند و دستگیره های چهار جانب آن را می گیرند و« یا حسین »گویان آن را بلند می کنند و دستگیره ها را روی بالشتک های پارچه ای که بر سر شانه های خود قرار داده اند، می گذارند . تعداد نخل کشان هم بستگی به بزرگی و سنگین نخل دارد .

……………

غروب عاشورا و پس از آیین شام غریبان ، نخل را به جایگاه خود در حسینیه یا میدان بر می گردانند .بابای نخل اشیا و زیورهای نفیس و گرانبهای نخل را باز می کند و در صندوقی قرار داده و به خانه خود می برد و تا محرم سال بعد ، از آنها مراقبت می کند . می دانید کدام حوزه فرهنگی و جغرافیایی ایران از نظر آیین نخل گردانی اهمیت بیشتری دارد؟ در حوزه کویر با همه شهرها و آبادی هایش مراسم نخل گردانی با شور و شوق خاصی برگزار می شود . هر کدام از شهرهای کویری مراسم نخل گردانی را به زیبایی و شکوه خاصی اجرا می کنند .

یزدی ها در قدیم دو نخل بسیار بزرگ داشتند که یکی از آنها را در میدان میرچخماق و نخل دیگر را در میدان مجاهدین نگهداری می کردند . هر سال در روز پنجم ماه محرم ، آذین بندی نخل را آغاز و این کار ر ا در شب عاشورا به پایان می بردند . مردم هم روز عاشورا دسته دسته برای تماشای نخل و هم گرداندن آن به این دو میدان می رفتند .

نخل کشان یک سردسته داشتند که به هنگام بلند کردن نخل ، خبردار می گفت ، جوانان نخل را برداشته و بر دوش خود قرار داده و آن را حرکت می دادند. آداب عزاداری محرم از جم پدیده های فرهنگی است که با حفظ عناصر اصول خلاقیتهای اجتماعی، فرهنگی و اقلیمی جوامع مختلف آراسته شده و اگر چه دارای مضامین واحدی است اما به تبع حوزه های فرهنگی با نمودهای مختلفی دیده می شود . یکی از مراسمهای عزاداری که با وسعت زیادی در نقاط مختلف ایران و با تأثیر از شرایط فرهنگی و اقلیمی خاص آن مناطق، به اجرا درمی آید، مراسم “نخل برداری ” یا “نخل گردانی” است که با مفهوم تشییع پیکر مقدس سید الشهدا (ع) در روز عاشورا برپا می شود.
به نظر می رسد عمومیت این مراسم و شهرت نخل در سراسر ایران از سایر رسوم و نشانه ها بیشتر است و با توجه به شاهدات و مطالعات می توان گفت که در اغلب نقاط ایران مردم یا نخل دارند و یا آن را می شناسند . از سال 1313 تا 1320 شمسی که رضاخان مخالفت خود را با این مراسم آشکار کرد ، مردم ایران به صورت پنهانی و در خانه ها مراسم سوگواری را انجام
می دادند و تحت هیچ شرایطی از این فعالیت عظیم مذهبی دست برنداشتند.
بنابراین، فلسفه پیدایی چنین صورتهای مثالی و شبیه ها و تابوت واره ها در رفتارهای آیینی عبادی مردم هر جامعه را باید در فرهنگ دینی همان جامعه و درنظام اعتقادی مردم آن درگذشته های دور و در تاریخ اسطوره ای و فرهنگهای درآمیخته آن مردم جست وجو کرد . ازطرفی دیگر مراسم و مناسک محرم بویژه عاشورا و تاسوعا و ده روزه اول محرم علاوه بر اینکه
جنبه مذهبی برای مردم این سرزمین داشته باشد، ریشه در باورهای اسطوره ای و آرمانی آنهادارد و حتی بسیاری از افرادی که چندان پایبند به آداب و سنن مذهبی نیستند، برای این ایام ومراسم و رسومات آن ارزش فراوانی قائلند و بدان پایبندند . سوال اصلی این است که این رسم ورسومات از کجا و کی درمیان شیعیان جهان و البته ایران رواج و رونق یافته؟ این علم و بیرق و
علامتها نماد و نشانه چیست؟ ریشه در کدام باور و حادثه تاریخی مان دارند؟ و چگونه با گذشت ایام دستخوش تغییر و تحولات شده اند و تا به شکل امروزی درآمده اند؟ برای یافتن پاسخ سوالات فوق باید پیش از هر بحث و عنوان موضوعی به سابقه و سلیقه و پیشینه تاریخی واسطوره ای این رسم و رسومات پرداخت.

 نواها و نوحه هایی که در نخل گردانی طبس زمزمه می شود.

نوحه ها و نواهای پرشور ، سوزناك، کوبنده و پرمعنایی در زمان حرکت نخل در میدان اصلی شهر توسط مردم سینه زن، زنجیر زن و کفن پوش سرداده می شود .هر نوا در موضع خاص وتوسط افراد خاصی گفته می شود .به قدری این نوحه های پر معنا با چنان نوای حزن انگیز وهماهنگی توسط جمعیت عزادار سروده می شود که شور و گریه و انقلاب قلبی تمامی جمعیت تماشاگر که به تعداد بسیار زیاد در میدان اصلی شهر و در پشت بامها نظاره گرند را فرا می گیرد .
به عنوان نمونه به بعضی از آن ها اشاره می گردد:
1-شیعه تو آب می خوری ، تشنه حسین به کربلا!
حسین شهید کربلا ما سر نخواهیم ای خدا !
آب فرات گریه کن تا به مثال خون شوی
شیعه تو آب می خوری ، تشنه حسین به کربلا!
2-شیون وشین است واویلا !
قتل حسین است واویلا !
3-زینبا ، سرت سلامت که دگر حسین نداری
به میان خون فتاده ، تو مگر خبر نداری؟
چه کنم چه چاره سازم که دگر حسین نداری
زینبا ، سرت سلامت که دگر حسین نداری
4- ای ذوالجناح با وفا کو حسین من، نور عین من
آخر چه شد مهر و وفا کو حسین من ، نور عین من.
5-ای ذوالجناح ، محرم آل عبا چه شد
با ما بگو که تشنه لب کربلا چه شد
گر خوانمش قیامت دنیا بعید نیست
این رستخیز عام که نامش محرم است.
6- اگر ناتوانی بگو یا علی یا علی
اگر خسته جانی بگو یا علی یا علی
7-مظلوم حسین مظلوم حسین مظلوم حسین
8- بی برادری، زینب
بی تاج سری، زینب
9- همه شیعیان حیدر
بزنید تیغ بر سر
سر ما فدای آن سر
که برید شمر کافر

نوحه شماره ( 1) و شماره ( 2) توسط زنجیرزنان ، در زیر نخل و اطراف آن گفته می شود که هر بیننده را منقلب می کند .نوای شماره ( 3) هنگامی گفته می شود که در ظهر عاشورا نخل را دور میدان اصلی شهر گردانده و در حال بازگرداندن به جایگاه اصلی آن هستند ؛و بدین صورت پیام آور کربلا را خطاب قرار می دهند .نوحه ی شماره ( 4) و ( 5) در اطراف اسبی پرخون(که نماد ذوالجناح است ) با آهنگ های مختلف با حرارت ویژه ای زمزمه می گردد .شعار شماره ( 6) بیشتر توسط افرادی داده می شود که در زیر نخل مسئولیت حمل آن را به عهده دارند و شال خاصی را به دور شانه و کمر بسته اند؛ البته جمعیت زنجیرزن نیز با این نوا همنوا می شوند .نواهای کوبنده ( 7) و ( نیز توسط جمعیت سینه زن و سایر عزادارانی که نخل را همراهی می کنند گفته می شود.

 در قدیم ، مردم طبس از کفن هایی که در ظهر عاشورا در زمان نخل گردانی می پوشیده اند برای تبرك لباس می دوخته اند .قمه زنان نیز پس از قمه زدن به حمام می رفته و خود را شستشومی داده اند .افراد حامل نخل -که شال خاصی داشته اند – و قمه زنان و بزرگان پس از پایان مراسم برای صرف نهار به هیات میارزه( جایگاه اصلی نخل) دعوت بوده اند.

مردم طبس در صبح و ظهر عاشورا مقيد به انجام کارها و عاداتي هستند تا حرمت و خاص بودن اين روز حفظ گردد .به عنوان مثال اکثراً از پوشيدن کفش اجتناب کرده و پا برهنه درمراسم شرکت مي کنند ، بر پيشاني و گونه ها گل مي مالند ، حتي الامکان از نوشيدن آب اجتناب مي کنند ، زنها از آرايش خودداري کرده و زينت هاي خود را استفاده نمي کنند و روحانيون عمامه از سر برمي دارند يا تحت الحنک مي کنند.

آيين پرشکوه نخل گرداني در ظهرعاشورا- طبس – تشييع پيکر حسين(ع) در مسير تاريخ

سخن پاياني (نتيجه گيري وپيشنهاد)

هم اکنون در عصر جهاني سازي ، ارتباطات و فن آوريهاي نو با هجمه گسترده و طراحي شده قدرتهاي بزرگ و سلطه جو به مظاهر ديني و مذهبي و فرهنگ هاي بومي و ملي مواجه هستيم.در اين راستا آن ها با بسيج کليه امکانات و ظرفيت ها مثل شبکه جهاني اينترنت ، کانال هاي ماهواره اي ، تهاجم فرهنگي – و حتي به تازگي نظامي – درصدد معنويت زدايي،تبليغ فرهنگ و تمدن غربي ، ايجاد نظامهاي سياسي سکولار و لائيک و نيز ساخت فرقه ها ي متعدد شيطاني و منحرف در کشور هاي مسلمان هستند.
هدف اصلي اين قدرت هاي جهانخوار ايجاد بستر لازم براي جذب جوانان کشورهاي مسلمان به هر شکل ممکن بسوي فرهنگ و تمدن توخالي ، دنيا طلب ، پوچ و البته پرزرق و برق وفريبنده غرب است تا از اين رهگذر زيرساختهاي ايجاد استعمار نو خود را بنيان نهند .صرف مبالغ کلان مالي ، حمايت از شبکه هاي تروريست و افراطي به ظاهر مسلمان ، لشکرکشي هاي متعدد ، مبارزه با تفکر ظهور منجي آخرالزمان ، حمايت از نويسندگان و نخبگان دگرانديش و سکولار کشورهاي مسلمان ، ساخت و انتشار فيلم هاي پر طمطراق و مستهجن هاليوودي در راستاي منافع خود ، استفاده از سرمايه داران صهيونيست و برخورد با جنبش هاي ملي اصيل جهادي و استکبار ستيز در کشورهاي مسلمان و… گواه اين مطلب است.
غرب ، يکي از موانع اصلي خود در راه نيل به هدف خطرناك فوق را فرهنگ و پيام عاشورا و قيام امام حسين (ع) مي داند .چه ، حسين (ع) الگوي عزتمندي ، کفرستيزي ، شرافت ،پايمردي در راه هدف و دنيا گريزي است .آنها ظهور و نمود عملي اين تفکر عاشورايي را درانقلاب عظيم اسلامي ايران در بهمن 57 ، مقاومت شيعي و سر سختانه حزب ا .. لبنان و … ديده ومبارزه با اين تفکر را نيز در صدر برنامه هاي خود قرار داده اند.
برگزاري مراسم عاشورا و زنده نگه داشتن ياد و پيام قيام سيدالشهدا (ع) يکي از راههاي خنثي سازي توطئه ها و برنامه هاي دنياي استعمارگر است .در اين راستا هر نوع نماد ، رسم ، آيين و برنامه اي را که بتواند مصداق کامل « کل يوم عاشورا و کل ارض کربلا باشد »بايد ارج نهاد.آيين پر رمز و راز و پر شور و آميخته با هنرونماد نخل گرداني در زمره همين برنامه هاست.البته نبايد از نظر دور داشت که دشمن هميشه در صدد نفوذ در برگزاري همين آيين ها از راه ايجاد بدعت ها و انحرافات است .ضمن تبليغ و نشر اين آيينهاي اصيل مي بايست مراقب رخنه کردن بدعت ها و انحرافات در برگزاري مراسم عاشورايي نيز بود.
در پايان پيشنهاد مي شود که از طريق منابر و رسانه هاي ديداري ، شنيداري و نوشتاري متعهد و با استفاده از علماي اهل فن و حوزه هاي علميه و دانشگاهها ، آسيب هاي موجود درحوزه برگزاري مراسم و آيين هاي عاشورا تذکر داده شده و تشريح گردد .نخل گرداني ، جزء مراسمي است که همواره مي تواند ياد و خاطره حسين (ع) و يارانش را در مسير پر پيچ و خم تاريخ زنده و جاويد نگه دارد و سد محکمي در برابر تمهيدات و توطئه ها و سم پاشيهاي دشمني باشد که از اين جاودانگي و تاثير عظيم  رضا زنجاني طبسي/ دانشنامه طبس

پی نوشت ها :

*کارشناس ارشد روان شناسي عمومي –دانشگاه تهران

• منابع :
  اميني . محمود ؛«جغرافياي تاريخي شهرستان طبس »؛ انتشارات نيکوروش يزد- 1385 .
  بلوکباشي. علي ؛«نخل گرداني : نمايش تمثيلي از جاودانگي حيات شهيدان »؛ تهران: دفتر پژوهشهاي فرهنگي- 1380 .
  خبرگزاري جمهوري اسلامي ايران (ايرنا ).www.irna.ir (
  • خبرگزاري فارس
  www.farsnews.com
  • خبرگزاري مهر www.mehrnews.com
  • aliakbarzadeh49.blogfa.com
  • faryadetaft.blogfa.com
  • موسسه فرهنگي و اطلاع رساني تبيان«www.tebyan.net»
  • www.hawza.com