خانواده بیش ترین نقش را در تأمین نیازهای عاطفی، جنسی، تکاملی و همچنین نیازهای معنوی انسان ایفا می کند. این نهاد اجتماعی مبدأ بروز عواطف انسانی و تعاملات فردی است که هدف از تشکیل آن، رسیدن به آرامش روان و آسایش خاطر است. قرآن کریم در این راستا می‌فرماید: «وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً؛[1] از نشانه های خداوند این است که برای شما همسرانی از جنس خودتان آفرید تا هر کدام در کنار او آرامش پیدا کند و میان شما دوستی و محبت قرار داد». چنانکه به فرموده نبی اکرم صلی الله علیه و آله در اسلام هیچ بنیانی نزد خداوند محبوب تر و ارزشمندتر از تشکیل خانواده نیست.[2]

این نوشتار با الهام از تعالیم سازنده دینی و رهیافت های روان شناختی به بیان برخی از مهم ترین ویژگی ها و شاخص های این نوع خانواده می پردازد.

در اسلام هیچ بنیانی نزد خداوند محبوب تر و ارزشمندتر از تشکیل خانواده نیست.

ایمان و عمل صالح

بارزترین امتیاز یک خانواده اسلامی و سالم این است که اعضایش به تعالیم مکتب حیات بخش اسلام ایمان دارند و انجام عمل صالح را از وظایف اصلی خویش قلمداد می کنند. آموزه های قرآنی مبیّن این حقیقت است که ایمان و عمل صالح و شایسته، موجب ایجاد الفت و دوستی بین مؤمنان می شود. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا؛[3] به یقین کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام می دهند، به زودی خداوند رحمان محبت آنان را در دل ها قرار می دهد».

آنچه در این آیه مورد تأکید قرار گرفته است، اصل ایمان به خدا و انجام عمل نیک است. ایمان و عمل صالح می تواند رمز تعادل و عامل همبستگی یک گروه باشد. وقتی اعضای یک خانواده به حدود و قوانین الهی، التزام عملی داشته باشند، نورانیت درونی پیدا کرده و در پرتو این فضیلت می کوشند حقوق و وظایف پدری، مادری و فرزندی را به صورت مطلوب رعایت کنند.

ایمان و عمل صالح می تواند رمز تعادل و عامل همبستگی یک گروه باشد.

نشاط و شادمانی

شادمانی و نشاط، از عناصر مفید و باارزش برای زندگی است و هیچ جایی را برای احساسات و افکار منفی باقی نمی گذارد؛ لذا آیین مقدس اسلام، پیروان خود را به بهره مندی از این ۲ موهبت مثبت و سازنده دعوت می کند؛ به گونه ای که زندگی طراوت و بالندگی ویژه ای پیدا می کند و روح امید و پیشرفت در انسان دمیده می شود.

خانواده ای که بی نشاط و از شادی محروم است، نمی تواند از استعدادهای نهفته اعضای خویش بهره ببرد. حضرت علی علیه السلام درباره اهمیت نشاط و شادابی در زندگی می فرمایند: «دل ها و روان ها همانند بدن ها خسته می شوند و به استراحت نیاز دارند. پس برای آنها نکته های زیبا و نشاط انگیز فراهم کنید».[4]

از نگاه روان شناسان،‌ شادی و نشاط برای اعضای یک خانواده متعادل، هنجار و سلامتی محسوب می شود و موجب تندرستی اعضای خانواده، روابط صمیمانه با دیگران و موفقیت در عرصه های مختلف زندگی می گردد، لذا اعضای خانواده‌ پویا و بالنده، اکثر مواقع شاد و سرزنده هستند و دنبال بهانه هایی هستند تا بخندند و بخندانند، اما این خندیدن ها جنبه تمسخر ندارد. باهم می خندند ولی به هم نمی خندند.

خانواده ای که بی نشاط و از شادی محروم است، نمی تواند از استعدادهای نهفته اعضای خویش بهره ببرد.

رعایت حقوق اقتصادی

از حقوق مهمی که اسلام به رعایت آن تأکید نموده، حقوق اقتصادی زن و فرزندان است. زن و شوهر در زندگی مشترک به هم بدهی های اخلاقی بسیار دارند، اما در رابطه با حقوق اقتصادی این شوهر است که به زن بدهی هایی دارد و شرعاً موظف به ادای آن است. این حقوق عبارت است از:‌ حق نفقه، پرداخت مهریه، فراهم سازی رفاه و رعایت شأن زن. هم چنین در آموزه های حقوقی، بیش از ۳۲ حق برای فرزندان وجود دارد که بخشی از آن دارای جنبه ‌اقتصادی است، مثل: غذا، لباس، مسکن، هزینه آموزش و پرورش و ...

در خانواده ای که پدر افزایش درآمد داشته باشد، باید فرزندانش را از نعمت های جدید برخوردار سازد. امام صادق علیه السلام در این مورد می فرمایند: «هنگامی که خداوند نعمتی به بنده اش عطا کرد، دوست دارد اثر آن را در زندگی بنده اش ببیند».[5] مثلاً برای فرزندان لباس های بهتر، غذاهای گواراتر و حتی اسباب بازی های زیباتر تهیه کند. در خانواده متعادل و سالم، پدران به فکر آینده فرزندان خود هستند و برای روز مبادای آنان چاره اندیشی می کنند.

در خانواده متعادل و سالم، پدران به فکر آینده فرزندان هستند و برای روز مبادای آنان چاره اندیشی می کنند.

حفظ کارکردها و انجام وظایف

در دنیای امروز به دنبال تحولات گسترده در عرصه های اجتماعی و تأثیرپذیری جوامع از فرهنگ های بیگانه و نیز هجمه برخی فرهنگ ها به ارزش ها و هنجارهای ملی و سنتی، کارکرد خانواده ها دچار تغییرات چشمگیر شده است، اما خانواده متعادل و پویا توانسته است نقش خود را در تعلیم و تربیت، انتقال افکار و ارزش ها، تأمین نیازهای مادی و معنوی و درک مفاهیم عمیق اخلاقی، ایفا نماید. در منابع اسلامی نسبت به انجام وظیفه برای اعضای خانواده سفارش های زیادی شده است. انجام وظیفه پایه همچون: تأمین خوراک، پوشاک، مسکن و مراقبت بهداشتی، یکی از وظایف اساسی مردان است. نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله در این زمینه می فرمایند: «کسی که از لحاظ مال و ثروت در وسعت باشد، اما بر اهل و عیالش سخت بگیرد، از ما نیست».[6]

همچنین اسلام در زمینه وظایف تحولی همچون: بسترسازی آموزش و کمال خانواده، تأمین محبت، ایجاد صمیمیت میان اعضای خانواده و... به همسران سفارش می کند که نسبت به یکدیگر با احترام و تکریم برخورد کنند. قرآن کریم می فرماید: «... هُنَّ لِباسٌ‏ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ‏ لَهُنَّ...؛[7] آنان لباس شما هستند و شما لباس آنان هستید».

تکریم شخصیت

در کانون گرم خانواده سالم و متعادل، افراد به یکدیگر احترام می گذارند و واژگان و جملات مورد استفاده آنان بسیار محترمانه است. از رفتارهای متداول رسول اعظم صلی الله علیه و آله، رعایت احترام به کودکان و اعطای شخصیت به آنان بود. آن حضرت در حضور دختر خردسال شان حضرت فاطمه سلام الله علیها می ایستادند و احترامش می کردند. گاه به احترام و مراعات خردسالی نوادگانش سجده نماز را طولانی می کرد یا برای برآوردن حاجات آنان، نماز را با سرعت به پایان می برد. مهربانی و عطوفت آن فرستاده الهی نسبت به خانواده عادت همیشگی ایشان بود.[8]

در کانون گرم خانواده سالم و متعادل، افراد به یکدیگر احترام می گذارند.

شیوه همسرداری پیامبر (صلی الله علیه و آله) بهترین نمونه تکریم و احترام زن و شوهر در آیین متعالی اسلام است. رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد همسر باوفای شان حضرت خدیجه سلام الله علیها می فرمودند: «خدیجه زنی بود که چون همه به من بی اعتنایی می کردند، او مرا تکریم می کرد و چون همه از من می گریختند، به من مهربانی و محبت می کرد و چون همه دعوت مرا تکذیب می کردند، به من ایمان می آورد و مرا تصدیق می کرد. در مشکلات زندگی بهترین یاور من بود و با مال خود به من کمک کرد و غم‌ها را از دلم می زدود».

رعایت اعتدال در مصرف

پیشوایان معصوم علیهم السلام در جریان زندگی اصل و اساس را بر اقتصاد قرار می دادند و حد وسط را رعایت و این عمل را نوعی رفتار معنوی و در ردیف عبادت قلمداد می کردند. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله درباره سیره اقتصادی صحیح می فرمایند: «میانه روی در هزینه، نیمی از زندگی است».[9]

میانه روی در هزینه، نیمی از زندگی است.

بنابراین، اصلاح الگوی مصرف و گسترش فرهنگ استفاده‌ صحیح از مواهب و نعمت ها یکی از رسالت های خطیر خانواده هاست؛ زیرا فرزندان ما بخش قابل توجهی از باورها و رفتارهای خویش در زمینه مصرف آب، برق، غذا، کاغذ، وقت و... را در خانواده های خویش فرا می گیرند. مدیریت بهینه منابع و مصارف که در ادبیات دینی از آن به عنوان «حس معیشت» یاد شده است، از نشانه های ایمان و عمل است، لذا اعضای خانواده سالم و موفق مصداق این آیه‌ قرآن هستند که می فرماید: «وَ الَّذينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً؛[10] کسانی که وقتی در زندگی هزینه می کنند، نه راه اسراف را طی می کنند و نه بخل می ورزند، بلکه راه اعتدال و میانه‌روی را انتخاب می کنند».

حفظ حریم عفاف

خداوند سبحان در مورد پاسداری از عفت و حجاب به زنان مسلمان بیش از مردان سفارش می‌کند و در سوره‌ نور، بانوان را از جلوه‌گری مقابل نامحرمان و آرایش در بیرون از منزل نهی کرده است.[11] امام صادق علیه السلام در مورد اهمیت دادن بانوان مسلمان به حجاب و عفت می فرمایند: «هر زنی که برای غیرشوهرش خود را خوشبو کند، تا زمانی که آن بوی خوش را با شستن از خود دور نکند، نمازش قبول نیست».[12]

با استناد به منابع دینی، در خانواده های متعادل و سالم، بانوان مؤمن نگهبان عفت و ناموس خود و خانواده هستند و هرگز جمال ظاهری و آراستگی خود را بیرون از منزل نمایان نمی‌سازند و از سوی دیگر، در چنین خانواده‌هایی زنان پاکدامن و باحجاب در مقابل شوهران خویش کمال خضوع و خودآرایی را از خود نشان می دهند. امام صادق علیه السلام این موضوع را امری لازم شمرده و می فرمایند: «برای زن شایسته نیست که خود را در پیش همسرش از آرایش و زیبایی ظاهری دور نگه دارد».[13]

چشم پوشی از خطاها

از وظایف مهمی که بسیاری از مشکلات زندگی را در حوزه خانواده متعادل و پویا از میان برمی دارد، عفو و گذشت بین اعضای خانواده است.

گذشت و چشم پوشی از خطاها نشانه حسن نیت و خوش بینی به زندگی است و در طرز تفکر و شیوه عمل اعضای خانواده تحول ایجاد می کند. نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله در جمله ای زیبا می فرمایند: «آیا شما را به بهترین اخلاق دنیا و آخرت راهنمایی کنم؟ پیوستن به کسی که از تو بریده و بخشش به کسی که تو را محروم ساخته و گذشتن از کسی که به تو ستم کرده است».[14]

گذشت و چشم پوشی از خطاها نشانه حسن نیت و خوش بینی به زندگی است.

پرهیز از افراط و تفریط در عبادت

کودکان و نوجوانان دارای توانایی های محدود بوده و قادر به انجام کارهای سنگین و مشقت آور نیستند. در خانواده های متعادل و بالنده، والدین در پرورش حسّ مذهبی فرزندان از افراط و تفریط پرهیز می کنند و هیچ گاه آنان را به عبادت زیاد مجبور نمی سازند.

امام باقر علیه السلام در سیره تربیتی خود از رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین نقل می کنند: «شالوده دین اسلام بر متانت استوار است. پرستش و عبادت را بر بندگان خدا تحمیل ننمایید؛ زیرا اگر در این راستا زیاده روی کردید، آنان همانند اسب سواری بر اثر شتاب زدگی به مقصد نمی رسند، بلکه از طریق اعتدال و منطق باید افراد را به عبادت خدا واداشت».[15]

همچنین امام صادق علیه السلام در این رابطه می فرمایند: «هنگامی که جوان بودم و در عبادت بسیار تلاش می کردم، پدرم به من فرمود کمتر از این اندازه عبادت کن؛ زیرا هنگامی که خداوند بنده ای را دوست بدارد، با عبادت کم نیز از او راضی می شود».[16]

در خانواده متعادل و بالنده، والدین در پرورش حسّ مذهبی فرزندان از افراط و تفریط پرهیز می کنند.

تحسین و تشویق

قدردانی اعضای خانواده از همدیگر و تشویق یکدیگر به خاطر کارهای پسندیده ای که انجام می دهند، در تقویت اعتماد به نفس و روحیه خودباوری آنان تأثیر بسزایی دارد. تشویق سبب می شود فرد انگیزه و شوق لازم را برای انجام کارهای شایسته در محیط خانواده به دست آورد و از این رهگذر عادت به انجام کارهای مثبت و نیکو در وجود او نهادینه شود.[17] اگر فردی پس از انجام عملی مورد تحسین سایر اعضای خانواده خود قرار گیرد، شیرینی تشویق در خاطر او باقی خواهد ماند و انگیزه اش برای تکرار آن عمل قوی تر خواهد گردید. در خانواده های سالم و متعادل کفه‌ ترازو به سمت تحسین و تشویق سنگینی می کند.

هدیه دادن به یکدیگر

آخرین شاخص خانواده متعادل و سالم، فرآیند هدیه دادن به یکدیگر است. در خانواده ای که اعضای آن به مناسبت های گوناگون به یکدیگر هدیه می دهند، پویایی و نشاط بر فضای آن حاکم می شود و امید به زندگی افزایش پیدا می کند. رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله در راستای اهمیت هدیه دادن می فرمایند: «به یکدیگر هدیه بدهید؛ زیرا هدیه دادن محبت را دوچندان می کند و روابط افراد را تازه تر می نماید».[18]

به یکدیگر هدیه بدهید؛ زیرا هدیه دادن محبت را دوچندان می کند و روابط افراد را تازه تر می نماید.

بنابراین، ‌هدیه دل ها را پر از صفا و صمیمیت کرده و غبار کدورت‌ را از دل ها می زداید؛ به ویژه که اهدای تحفه در مناسبت های خاصی باشد. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله باز در این زمینه می فرمایند: «مردی که وارد بازار شود و تحفه ای برای خانواده اش بخرد، اجر و پاداش او برابر با کسی است که نیازهای نیازمندان را برآورد».[19]

منبع: ماهنامه پاسدار اسلام، ش415-416، اسماعیل نساجی زواره.