قرآن و علی (ع)

دوره نگارش قرآن پس از رحلت را از اهتمام شخصيتى چون على بن ابى‏طالب(ع) بدين كار، آغاز مى‏كنيم. على(ع) كه بزرگ‏ترين شخصيت پس از پيامبر اكرم(ص) و در همه صحنه‏ها پيشتاز و پيشگام بود و از آغاز نزول وحى سايه به سايه در خدمت پيامبر(ص) كتابت وحى را نيز به طور مداوم بر عهده داشت، در واپسين روزهاى حيات پربركت رسول گرامى اسلام، از جانب آن حضرت مامور به جمع‏آورى قرآن گرديد.

ابن مسعود، كه خود صحابى بزرگ پيامبر بود، گفت: «احدى را چون على بن ابى‏طالب(ع) آشناتر به قراءت قرآن نديدم.» (1)

ابوبكر حضرمى از امام صادق(ع) روايت كرده است كه پيامبر به على(ع) فرمود:

يا علي، القرآن خلف فراشي في المصحف والقراطيس، فخذوه واجمعوه ولاتضيعوه كما ضيعت اليهود التوراة;

اى على! اين قرآن در كنار بستر من، ميان صحيفه‏ها و حرير و كاغذها قرار دارد، قرآن را جمع كنيد و آن را آن‏گونه كه يهوديان، تورات خود را از بين بردند، ضايع نكنيد (2) .

و اين‏گونه بود كه على بن ابى‏طالب پس از رحلت پيامبر(ص) مهم‏ترين وظيفه خويش را جمع‏آورى قرآن قرار داد.

پس از رحلت پيغمبر اكرم، على(ع) كه به نص قطعى و تصديق پيامبر اكرم(ص) از همه مردم به قرآن مجيد آشناتر بود، در خانه خود به انزوا پرداخته، قرآن مجيد را به ترتيب نزول در يك مصحف جمع فرمود و هنوز شش‏ماه از رحلت نگذشته بود كه فراغت‏يافت و مصحفى را كه نوشته بود به شترى بار كرده نزد مردم آورد و به آنان نشان داد (3) .

از ابن عباس در ذيل آيه لاتحرك به لسانك لتعجل به ان علينا جمعه وقرآنه نقل‏شده كه على بن ابى طالب پس از مرگ پيامبر(ص) قرآن را به مدت شش‏ماه جمع‏آورى نمود (4) .

ابن سيرين گفته است:

على فرمود: «وقتى پيامبر رحلت كرد، سوگند خوردم كه ردايم را جز براى نماز جمعه بر دوش نگيرم تا آن كه قرآن را جمع نمايم.» (5)

در خبرهاى ابورافع آمده است كه: على به خاطر توصيه پيامبر در زمينه جمع‏آورى قرآن، قرآن را در جامه‏اى پيچيد و به منزل خويش برد. پس از آن كه پيامبر رحلت نمود، در خانه نشست و قرآن را، همان گونه كه خدا نازل كرده بود، تاليف نمود. على به اين كار، آگاه بود (6) .

محمد بن سيرين از عكرمه نقل كرده است كه: پس از بيعت مردم با ابوبكر، على‏بن ابى طالب در خانه نشست. به ابوبكر گزارش دادند كه او از بيعت‏با تو كراهت دارد; ابوبكر آن حضرت را خواست و به او گفت: از بيعت‏با من سر باز زدى؟ على(ع) فرمود: «نه به خدا سوگند، ديدم در كتاب خدا چيزهايى افزوده مى‏شود. پس با خود گفتم كه جز براى نماز ردا بر دوش نگيرم، تا آن كه قرآن را جمع نمايم.» ابوبكر گفت: چه كار شايسته‏اى!

محمد بن سيرين مى‏گويد: از عكرمه پرسيدم آيا ديگران قرآن را به ترتيب نزول تاليف نمودند؟ وى پاسخ داد: «اگر جن و انس جمع گردند تا تاليفى مانند تاليف على ابن ابى طالب داشته باشند، توانايى آن را نخواهند داشت.» (7)

ويژگى‏هاى مصحف على(ع) مصحفى را كه على بن ابى‏طالب(ع) جمع‏آورى نمود، نسبت‏به ديگر مصاحفى كه قبلا وجود داشت و يا بعدا به وجود آمد از امتيازات فراوانى برخوردار بود. برخى از آنها بدين قرار است:

1. ترتيب سوره‏ها به همان ترتيب نزول، تنظيم گشته بود. سيوطى در الاتقان ضمن بيان اين مطلب مى‏گويد: «اولين سوره، اقرا، سپس مدثر، سپس نون، بعد از آن مزمل و به همين ترتيب، تبت، تكوير و... تنظيم شده بودند.»

شيخ مفيد نيز در مسايل سرويه، تاليف قرآن على بن ابى‏طالب را به همان ترتيب نزول مى‏داند كه سوره مكى بر مدنى و آيه منسوخ بر ناسخ مقدم بوده و هرچيز در جاى خويش قرار داده شده است (8) .

2. قراءت مصحف على بن ابى طالب دقيقا مطابق با قراءت پيامبر(ص) بوده است.

3. اين مصحف مشتمل بر اسباب نزول آيات، مكان نزول آيات و نيز اشخاصى كه در شان آنها آيات نازل گشته‏اند، بوده است.

4. جوانب كلى آيات به گونه‏اى كه آيه، محدود و مختص به زمان يا مكان يا شخص خاصى نگردد، در اين مصحف روشن شده است (9) .

سرنوشت مصحف على بن ابى طالب(ع) در روايات شيعه آمده است:

على بن ابى‏طالب(ع) پس از جمع‏آورى قرآن، آن را نزد مردم كه در مسجد جمع بودند آورد و پس از آن كه قرآن را در ميان آنان قرار داد، چنين فرمود: پيامبر فرمود: من در ميان شما چيزى را به جاى مى‏گذارم كه اگر به آن تمسك نماييد هرگز گمراه نگرديد; كتاب خدا و عترت (اهل بيت) من. آن‏گاه على(ع) خطاب به آنان گفت: «اين كتاب است و من هم عترتم.» در اين هنگام شخصى برخاست و گفت: اگر نزد تو قرآنى است، پيش ما نيز قرآنى همانند اوست. ما را نيازى به كتاب و عترت نيست. آن حضرت پس از آن كه حجت را بر آنان تمام كرد كتاب را برداشت و برگشت (10) .

در مورد سرنوشت اين مصحف، بعضى بر اين عقيده‏اند كه به عنوان ميراثى نزد امامان است و از امامى به امام ديگر مى‏رسد.

در روايتى طلحه از على(ع) در مورد مصحفش و اين كه پس از خود به چه كسى آن را واگذار مى‏كند، سؤال مى‏نمايد. على(ع) مى‏گويد: مصحف خود را به همان كسى كه پيامبر به من دستور داده مى‏دهم، به فرزندم حسن كه پس از من وصى من و از همه به من اولى است. فرزندم حسن مصحف را به فرزند ديگرم حسين مى‏دهد و پس از او در دست فرزندان حسين(ع) يكى پس از ديگرى قرار خواهد گرفت... (11) .

و اما قرآن‏ها يا نسخه‏هايى از قرآن كه منسوب به على بن ابى طالب(ع) است و در بعضى از موزه‏ها و كتابخانه‏ها موجود است، به عقيده برخى از محققان نمى‏توانند از نظر تاريخى و شواهد و قراين، متعلق به آن حضرت باشند (12) .

گزيده مطالب 1. به اتفاق شيعه و سنى اولين كسى كه پس از رحلت پيامبر اكرم به دستور آن حضرت اقدام به جمع‏آورى مصحف نمود، على بن ابى طالب(ع) بود.

2. مصحف على بن ابى‏طالب داراى امتيازاتى نظير تنظيم ترتيب سوره‏ها به همان ترتيب نزول، اسباب نزول، مكان نزول و جوانب كلى آيات بوده است.

3. اين مصحف به عنوان ميراثى نزد امامان قرار گرفته و از امامى به امام ديگر منتقل شده است.

پى‏نوشتها 1. بحار الانوار، ج‏89، ص‏53.

2. همان، ص‏48; زنجانى، تاريخ القرآن، ص‏44.

3. قرآن در اسلام، ص‏191.

4. بحار الانوار، ج‏89، ص‏51.

5. الاتقان، ج‏1، ص‏183.

6. بحار الانوار، ج‏89، ص‏52.

7. الاتقان، ج‏1، ص‏183، نوع 18; زنجانى، تاريخ القرآن، ص‏48; و ر.ك: بحار الانوار، ج‏89، ص‏40.

8. بحار الانوار، ج‏89، ص‏74.

9. ر.ك: التمهيد، ج‏1، ص‏228 و 29.

10. بحار الانوار، ج‏89، ص‏40 و 52.

11. همان، ص‏42.

12. ر.ك: سيد محمد باقر حجتى، تاريخ قرآن، ص‏413-418.