روزه کله گنجشکی چگونه است در فرهنگ اسلامی برای آشنا کردن فرزندان و کودکانمان با اسلام و آداب آن مثل روزه داری و ماه مبارک رمضان, راه هایی وجود دارد روزه کله گنجشکی شکل تخفیف داده شده روزه است که برای کودکانمان که هنوز به سن تکلیف نرسیده اند, می تواند نقش آموزشی و معرفتی بزرگی را ایفا کند

والدین و بزرگسالان نباید توقّع داشته باشند که کودک آن ها سریع اهل عبادت و نماز شود. برنامه عادت دادن و آموزش آن ها به نماز باید بر اصل تدریج مبتنی باشد. کودک نباید یکباره بار سنگینی از وظایف دینی را بر دوش خود احساس کند و خود را به انجام آن موظف بداند. تکالیف سنگین و زودهنگام و خارج از طاقت و توان کودک ممکن است صدمه ای جبران ناپذیر بر اعتقادات دینی و مذهبی او وارد آورد.

در تعالیم اسلامی، توصیه های فراوانی در زمینه آموزش تدریجی مسائل دینی آمده است.امام جعفرصادق (علیه السلام) می فرمایند:

«وقتی کودک به سن سه سالگی رسید، از او بخواهید که هفت بار «لا اله الاّ اللّه» بگوید، سپس او را به حال خود واگذارید تا به سن سه سال و هفت ماه و بیست روز برسد. در این هنگام، به او آموزش دهید که هفت بار بگوید «محمّدرسول اللّه» و سپس تا چهارسالگی او را آزاد بگذارید. در آن هنگام، از وی بخواهید که هفت مرتبه «صلی اللّه علیه وآله» را تکرار نماید و سپس تا پنج سالگی او را رها کنید.

در این وقت، اگر کودک دست راست و چپ خود را تشخیص داد، او را در برابر قبله قرار دهید و سجده را به او بیاموزید و در سن شش سالگی رکوع و سجود و دیگر اجزای نماز را به او آموزش دهید. وقتی هفت سال او تمام شد، به او بگویید دست و صورت خود را بشوید (در مورد وضو نیز به تدریج، وضو گرفتن را به او بیاموزید) سپس به او بگویید نماز بخواند. آن گاه کودک را به حال خود واگذارید تا نُه سال او تمام شود... در این هنگام، وضو گرفتن صحیح را به او بیاموزید و او را به نماز خواندن وادارید.»

در مورد روزه گرفتن نیز به همین صورت است. امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «ما اهل بیت هنگامی که کودکانمان به پنج سالگی رسیدند، دستور می دهیم نماز بخوانند. پس شما کودکان خود را از هفت سالگی به نماز امر کنید. و ما در هفت سالگی امر می کنیم به اندازه توانایی شان نصف روز و یا بیش تر و یا کم تر روزه بگیرند و دستور می دهیم هنگامی که تشنگی و گرسنگی بر آنان غالب شد، افطار کنند.

این کار برای آن است که به روزه گرفتن عادت کنند. پس شما کودکان خود را در نُه سالگی (در مورد پسران) به اندازه توانایی شان امر به روزه گرفتن کنید و چون تشنگی و گرسنگی بر آنان غالب گردید، افطار کنند.»

هماهنگی مشترک بین توانایی و قابلیت آموزش گیرنده از یک سو و امکانات مناسب تربیتی از سوی دیگر است که میزان سرعت متناسبی را می طلبد که تشدید و یا کم شدن بیش از حد آن به اختلال در فرایند تربیت و حتی اختلال در تعادل شخصیت او منجر می شود. بنابراین یادتان باشد که در آموزش مسایل دینی به فرزندتان اصلاً عجله نکنید و سعی کنید متناسب با سطح درک و آمادگی ذهن او پیش بروید.

یکی از روشهای روانشناختی که برای آموزش مسایل دینی می توانید استفاده کنید تکنیک «شکل دهی» است.

در این شیوه شباهت های پی در پی رفتار مطلوب با شبیه ترین و نزدیک ترین رفتار به رفتار هدف، آن قدر تشویق و تقویت می شود تا زمانی که به تدریج آن رفتار به طور کامل به وجود آید. با روش شکل دهی مقدار، شکل، دوام و شدت رفتار را می توان به میزان دلخواه تغییر داد. روایات متعددی، برای تمرین دهی و عادت دهی کودکان و نوجوانان به خویشتنداری، ما را تشویق کرده اند تا ازروش شکل دهی رفتار کمک بگیریم. مثلاً همان حدیثی که از امام صادق نقل شد. «ما کودکانمان را در هفت سالگی به روزه گرفتن،...»

استفاده از عادت دهی در قالب برنامه و اصل «تدریج» و «تسهیل» بسیار دقیق و ظریف است. در آموزش روزه نباید انتظار داشت کودک با دو یا چند روز روزه داری، به این عمل عادت کند؛ بلکه ایجاد عادت فرآیندی طولانی است، به همین جهت امام شروع این آموزش را نه سالگی معین کرده است که شش سال تا سن بلوغ (پسران) فاصله دارد.

در آموزش روزه باید توانایی جسمانی کودک را در نظر گرفت و متناسب با آن، از کودک انتظار روزه داری داشت. از این رو امام(ع) می فرماید: تا آنجا که تاب آن را دارند روزه بگیرند، اما هرگاه تشنگی یا گرسنگی بر آنها غلبه کرد افطار کنند. به تدریج که توانایی کودکان بیشتر می شود، مدت بیشتری را روزه می گیرند. این تمرین ادامه می یابد تا جایی که بعد از چند سال، به راحتی می توانند روزهٔ کامل بگیرند.

روایات اسلامی، آموزش روزه داری را دو مرحله ای بیان کرده اند.

الف) مرحلهٔ نخست؛ ۹ الی ۱۴ ـ ۱۳ سالگی؛ در این مرحله کودک تنها با اصل روزه داری هر اندازه که بتواند مثلاً نصف روز کمتر یا بیشتر، آشنا می شود و از او انتظار روزهٔ کامل و صحیح نمی رود، در این سال ها باید کودک را به روزه گرفتن و قرار گرفتن در برنامه های خود کنترلی و خود مهار گردی نفس، به هر اندازه که می تواند سفارش و تشویق کرد.

ب) مرحله دوم ۱۵ الی ۱۴ یا ۱۳ سالگی؛ این مرحله از ۱۳ ـ ۱۴ سالگی شروع و به بلوغ ختم می شود. در این مرحله باید آنها را به روزهٔ کامل امر و الزام کرد و در صورت شانه خالی کردن از روزه گرفتن و انجام تمرین های خود نگهداری از مفطرات روزه و با وجود توانایی و قدرت بر روزهٔ کامل باید نوجوان را مؤاخذه (تنبیه مثبت) کرد.

در عرف دینداران «روزهٔ سرگنجشکی» کودکان و نوجوانان شهرت دارد. این شیوه که همسو و همنوای با سیرهٔ معصومین(ع) در آموزش روزه داری است، مورد تأیید و تأکید بزرگان دین هم قرار گرفته است. در این شیوه به شکل مستقیم و یا غیرمستقیم تکنیک شکل دهی به شکل دقیق رعایت می شود.

کودک با توجه به توانایی و رشد جسمانی، شناختی و عاطفی اش به این تمرین تشویق و سفارش می شود. بیداری شب برای صرف سحری در واقع نوعی خویشتنداری در برابر میل طبیعی خواب کودکانه است و تمرین های خودداری از مباحثات و عدم انجام مفطرات روزه، در حد نسبی، در ساعات صبح گاهی انجام می گیرد. آنها که توانایی بیشتری دارند. پس از خوردن و آشامیدن مختصری برنامه های خود نگهداری و خود کنترلی خویش را تا زمان افطار ادامه می دهند.

سؤالات را بی پاسخ نگذارید

کودکان از ۴ سالگی با مفاهیم ساده و به مرور در سنوات بعد با مفاهیم کلی روزه و ماه رمضان آشنا می شوند. والدین و مربیان، برای زیبا جلوه دادن این ماه پر برکت نقش ظریف و مهمی برعهده دارند. کودکان در برخورد با آداب رمضان پر از سؤال های بی جوابند و پاسخ هر کدام از سؤالات آنان می تواند تصویری عمیق در ذهن آنها بکارد.

اگر این پاسخ ها، حساب شده و اصولی باشد، در پرورش این مفاهیم در ذهن کودک مؤثر خواهد بود و اگر پاسخ ها سطحی و غیر واقعی باشد، تأثیری منفی و مخرب برجا خواهد گذاشت. بنابر این بهتر است والدین از ابراز سختی روزه، تشنگی و ضعف و... در مقابل کودک بپرهیزند و با دادن اطلاعاتی مفید، کودک را تشویق به گرفتن روزه های چندساعته یا روزهٔ کله گنجشکی کنند.

تشویق کودک او را به روزه گرفتن مشتاق می کند و همین که می تواند رفتار بزرگترها را تقلید کند، احساس بزرگی و استقلال می کند. اجرای مراسم دسته جمعی در ماه مبارک رمضان در مدارس ضمن تشویق آنها و نیز به یادگار ماندن خاطرات شیرین افطار و ماه مبارک رمضان در خاطر کودکان و نوجوانان، بسیار مورد توجه و استقبال دانش آموزان قرار می گیرد.

حتی می توان در دوران مهدکودک، برای کودکان پیش دبستانی، مراسم افطار روزه کله گنجشکی برگزار کرد.. اجرای چنین مراسمی شاید به نظر سمبلیک و یا ساده باشد، اما اثرات عمیق و ماندگاری دارد و ماه رمضان را برای کودکان و نوجوانان به ماهی شیرین و پر خاطره و معنوی تبدیل می کند.

اجبار نه، اختیار آری

در دعوت کودکان و نوجوانان به دین، باید به گونه ای عمل کنیم که آن ها احساس آزادی کنند و با توجه به این موضوع که انسان فطرتاً خداجوست، با تذکر روش های صحیح، این فطرت را در وجود آنان بیدار نماییم و آن ها را به طرف پذیرش دین سوق دهیم.

پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله) نیز با نرم خویی و با زبان لیّن افراد را به دین اسلام دعوت می کردند. خداوند تعالی می فرماید: «اَفَأَنْتَ تُکْرِهُ النّاسَ حَتّی یَکوُنوا مؤمنین» (یونس: ۹۹)؛ ای رسول! تو کی توانی همه را با جبر و اکراه مؤمن گردانی؟ و یا می فرماید: «اِنَّما علیکَ الْبَلاغُ اِنَّما اَنْتَ مُنْذِرُ» (آل عمران: ۲۰): کار تو فقط ابلاغ است، تو فقط منذر هستی.

ما والدین هم، نباید هیچ گاه کودکان و یا نوجوانان را مجبور به دین داری کنیم یا برای آن که دیندار شوند، نباید به آن ها مزایای زیادی بدهیم. اگر بدون استفاده از این دو حربه تهدید و تطمیع، بتوانیم آن ها را به عقیده ای معتقد کنیم، آن اعتقاد درونی خواهد بود؛ یعنی اعتقادی که نه برای جلب منفعت است و نه به دلیل ترس از قدرت.

۱۰ فرمان برای نمازخوان کردن کودکان

۱) کودکان را با خداوند مهربان با همان زبان کودکانه و ساده و مناسب با سن کودک آشنا کنید و درباره محبت خداوند برای آنان صحبت کنید و نعمت های بی شماری که به ما داده است را بیان کرده و بگویید که نماز وسیله ای است برای تشکر از این نعمت ها و تداوم آنها.

۲) الگو باشید و به نمازهایتان اهمیت بدهید. خودتان عامل به دستورات و تعالیم دینی باشید. فرزند شما بیش از آن که بشنود می بیند. بنابراین توجه والدین به نماز و قرآن خواه ناخواه در فرزند تأثیر می گذارد و آنان را به نماز و قرآن سوق می دهد.

۳) کودکتان را به مجالس دعا و قرآن و مسجد و اماکن مذهبی ببرید و در نماز جمعه و جماعت شرکت کنید. به گونه ای که از این مراسم و مکانها خاطره ای خوش برایش باقی بماند. به او کمک کنید تا حلاوت عبادت را خود مزمزه کند نه اینکه از زبان شما بشنود.

۴) هیچ ارزش و اعتقاد و اصولی را قبل از آن که زمینه لازم عاطفی و روانی آن برای کودک فراهم آید و یا خود به آن متمایل شده باشند، به او تحمیل نکنید. به کودکتان برای عمل به دستورات دین اختیار بدهید و پیامدهای سرپیچی از آن را هم از دیدگاه دین توضیح دهید.

۵) بهتر است برای انتقال مفاهیم دینی. دستورات دینی از جمله نماز و روزه از قصه و داستان های آموزنده استفاده کنید. این داستانها فطرت نهفته کودک شما را بیدار می کند و لازم نیست که شما مفاهیم انتزاعی را برای او بازگو کنید.

۶) اصل تدریج را فراموش نکنید. از ۳ سالگی به تدریج آموزش را شروع کنید اما او را خسته نکنید و توقع زیادی از او نداشته باشید. تکالیف سنگین و زود هنگام بیشتر به اعتقادات فرزندتان آسیب می رساند تا اینکه موجب رشد او شود.

۷) اگر فرزندتان عبادت می کند او را تشویق کنید. مثلا برای دختران قبل از سن تکلیف جانماز و چادر زیبا تهیه کنید. به او اطلاعات کافی درباره پاداش های معنوی که خداوند برای مومنین قرار داده بدهید و به او بگویید که خدا هم از او راضی است.

۸) شرایط عمل به دستورات دینی مانند خواندن نماز صبح را برای فرزندتان فراهم کنید. به عنوان مثال اگر نوجوان شما شب زود بخوابد مسلماً صبح ها زودتر بیدار خواهد شد و خواندن نماز صبح برای او راحت تر است.

۹) عمل به دستورات دینی را برای کودک سخت و طاقت فرسا جلوه ندهید و آن را برای فرزندتان تلخ نکنید. مستحبات را در ابتدای کار کنار بگذارید، نماز را طولانی نکنید. اگر قصد دارید کودک به تکلیف نرسیده را برای نماز خواندن ترغیب کنید، لازم نیست در ابتدا نماز صبح را در وقتش بخواند بلکه می توانید وقتی مثلاً ساعت ۷ یا ۸ از خواب بیدار شد او را تشویق کنید که نماز صبحش را بخواند. بعد به مرور ساعت خواندن نماز را به وقت ادای نماز صبح نزدیک کنید.

۱۰) برای آموزش دستورات دینی مانندروزه از روش شکل دهی کمک بگیرید. در این شیوه شباهت های پی در پی رفتار مطلوب با شبیه ترین و نزدیک ترین رفتار به رفتار هدف، آن قدر تشویق و تقویت می شود تا زمانی که به تدریج آن رفتار به طور کامل به وجود آید.

منبع: روزنامه اطلاعات - دکتر مهشید چایچی