خداگونه شدن از منظر امام سجاد علیه السلام

اشاره
صحیفه سجادیه میراث گران بهای برجای مانده از چهارمین پیشوای معصوم شیعیان امام علی ابن الحسین(ع) است. این کتاب شریف، گنجینه ای بدیع و ثروتی تمام ناشدنی است. حقیقت آن تحفه ای است الهی که بر قلب عزیزترین انسان ها جاری شده است. جامع و کامل است و از منبعی سرچشمه می گیرد که مصون از هر گونه اشتباه و خطا است. زبان این کتاب شریف زبان نیایش است و به گونه ای عرضه شده است که هر خواننده به فراخور فهم و دانش خود از آن بهره می گیرد.
اندیشمندان شیعی درباره صحیفه سجادیه تحقیقات زیادی در قالب شرح و ترجمه نگاشته و میراث علمی گرانبهایی به یادگار گذاشته اند که با این تلاش ها مقداری از راه هموار شده است؛ ولی اکثر این مطالعات براساس دقت های ادبی و شرح و توضیح واژه ها در عرصه های مختلف صورت گرفته است، نظیر شرح "ریاض السالکین"، که یکی از شرح های معتبر و مهم صحیفه به شمار می آید. ولی بیشتر به جهات ادبی، شرح و توضیح واژه ها از نگاه اعتقادی و اخلاقی پرداخته است.
بنابراین، ناگفته پیداست که اولاً تحقیقات ارزشمند علمای سلف درباره صحیفه سجادیه، بیشتر در قالب شرح و توضیح لغات و جملات بوده و در آنها کمتر به تجزیه و تحلیل تربیتی مطالب پرداخته شده است.
ثانیاً، با وجود ابعاد تربیتی که صحیفه سجادیه دارد، حتی آن دسته از شرح هایی که به طور تحلیلی به شرح و تفسیر صحیفه سجادیه پرداخته اند، با یک دید تربیتی، به تجزیه و تحلیل دعاهای صحیفه نپرداخته اند.
ثالثاً، علاوه بر خلأ موجود  در پژوهش های پیشین، نیازهای فعلی مربیان و جوامع شیعی در برخورداری از اندیشه های تربیتی امام سجاد(ع) توجیه گر ضرورت بررسی برخی از عناصر نظام تربیتی آن است. آنچه در پی می آید مروری کوتاه بر یافته های یاد شده در زمینه های مبانی، اصول، روش ها و اهداف تربیتی در صحیفه سجادیه است.
با هم این مقاله را که تحت عنوان "مبانی، اصول، روش ها و اهداف تربیتی در صحیفه سجادیه" می باشد را می خوانیم:
اصول تربیتی بر یک سری ویژگی ها و صفات (منفی و مثبت) انسانی که در همه انسان ها وجود دارند که بنا شده اند. با مروری بر صحیفه سجادیه به نکاتی بر می خوریم که گرچه به شکل دعا از سوی امام بزرگوار به ما رسیده است، ولی به روشنی ویژگی انسان را تبیین نموده و اساس و مبنای اصول تربیتی را ارائه می دهد. با پی جویی دعاهای صحیفه سجادیه، به کشف و بررسی مهم ترین مبانی تربیتی صحیفه سجادیه از جمله "خود دوستی"، "خدا دوستی"، "کمال خواهی"، "میل به جاودانگی"، "خوف و رجا"، "غفلت"، "دنیا دوستی" و "اختیار"، دست یافتیم. در این مقاله، به برخی از مبانی تربیتی اشاره می شود.
خود دوستی (حب ذات)
براساس این ویژگی مهم، انسان قبل از هر چیز و هر کس، بیشتر به خود علاقه مند بوده و فطرتاً عاشق خود می باشد و تمام محبت ها و عشق و علاقه هایش به دیگران از محبت به خودش سرچشمه می گیرد. حتی گرایش و محبتی که به خدا دارد از خود دوستی، مایه می گیرد. حب ذات اگر کنترل نشود و در جهت صحیح و درستی هدایت نشود، انسان را به نابودی می کشاند.
گرچه عنوان دقیق "حب ذات" یا خود دوستی مستقیماً در صحیفه سجادیه نیامده است، ولی جلوه هایی از آن به صورت های مختلف در بعضی از دعاها مشاهده می شود. از جمله دعای هفتم صحیفه است که حضرت به هنگام کار دشوار و دل آزار یا پیشامدهای سخت یا غم و اندوه، آن را چنین می خواند:
"ای آن که گره های ناگوارایی ها به وسیله او باز می گردد. و ای آن که تندی سختی ها به او شکسته می شود، و ای آن که رهایی یافتن از گرفتاری ها و رفتن به سوی آسایش فراخی، از او درخواست می گردد."(۱)همچنین دعاهایی که امام(ع) در آن درخواست رفع فقر و تنگدستی و در مواردی درخواست هایی در مورد سعادت، کمال، قدرت، نعمت و ... از خداوند دارد، همه ناشی از خود دوستی است و این که انسان همیشه به دنبال خوبی هاست و از ناراحتی ها و سختی ها گریزان است، پس این ویژگی امری فطری است و به خودی خود، مطلوب است.
بنابراین، یکی از مهم ترین ویژگی های انسان که منشأ بروز رفتارهای انسان می شود، خود دوستی است. خود دوستی غریزه ای است که اگر به آن توجه شود و در مسیر صحیحی قرار داده شود، منشأ عزت خواهی، کمال خواهی، سعادت و ... می شود. اما اگر غریزه خود دوستی به انحراف کشانده شود، روح استکبار و طغیان و سرکشی بر انسان چیره می شود و منشأ رفتارهای ناپسندی از قبیل خودپرستی، عجب و غرور و حرص می شود.
خداخواهی و خداجویی
این ویژگی در فطرت همه انسان ها نهفته است. انسان ها حتی کسانی که در پیدا کردن مصداق حقیقی خداوند به اشتباه و انحراف رفته اند همیشه در جستجوی خدا و پرستش او هستند.
حضرت امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه در نخستین دعا بیانی دارد که به فطرت خداجوی انسان اشاره می کند:
"به قدرت و توانایی خود آفریدگان را آفرید، و آنان را به اراده و خواست خویش به وجود آورد بی این که از روی مثال و نمونه ای باشد. سپس آنان را در راه اراده و خواست خویشتن روان گردانید، و در راه محبت و دوستی به خود برانگیخت." (۲)امام(ع) در دعاهای بیست، بیست و یک، بیست و هشت، پنجاه و دعاهای بسیار دیگر،(۳) بیاناتی دارند که اشاره به خداخواهی و خداجویی انسان به هنگام اضطرار و تنگناها دارد. ایشان در یکی از این دعاها به خداوند عرضه می دارد:
" بار خدایا مرا چنان قرارده که هنگام اضطرار به (کمک و یاری) تو (بر دشمن) حمله آورم، و هنگام نیازمندی از تو بخواهم، و هنگام درویشی (یا ذلت و خواری) به درگاه تو زاری کنم، و مرا چون بیچاره شوم به یاری خواستن از غیر خود و چون فقیر گردم به فروتنی برای درخواست از غیر خویش و چون بترسم به زاری کردن پیش غیر خود آزمایش مفرما."(۴)
هدف امام(ع) از طرح مفهوم خداخواهی، که از مبانی تربیتی در اسلام به حساب می آید، توجه دادن انسان ها به فطرت خداجویشان است، این گرایش، از طریق توجه دادن انسان به خدا، در اصلاح رفتارهای وی تأثیرگذار است. انسان خداجو به خاطر فطرت خداخواهی اش همیشه خدا را در نظر دارد و در اثر همین توجه، آلوده به گناه و معصیت خدا نمی شود و رفتارهایش با نیت خالص و در جهت تقرب به خدا انجام می پذیرد.
 دنیا دوستی
یکی دیگر از ویژگی های انسان دنیا دوستی است. علت این که انسان زندگی دنیا را دوست دارد، علاقه به جاودانگی و نیز علت دیگر، نقد بودن و مشهود بودن کارآیی های دنیا در گستره زندگی انسان و برآوردن نیازهای او است. آن چه از برخی از فرازهای صحیفه به دست می آید، این است که دنیا و مادیات نباید به صورت ایده آل و کمال مطلوب در آید، محبتی که مذموم است این گونه محبت است.
امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه، بیانات فراوانی در مورد نگرش به دنیا دارد که از مجموع آنها دو نوع نگرش به دست می آید: نخست مذمت دنیا دوستی، به خاطر زیان های آن، نظیر:
" و دوستی دنیای پست را که از آنچه (سعادت و نیک بختی) که نزد تو است منع می نماید، و از طلبیدن وسیله و دست آویز به سوی تو باز می دارد و از تقرب و نزدیک شدن به (طاعت) تو غافل و بی خبر می گرداند، از دلم بر کن."(۵)در این فراز امام(ع) به یکی از مهم ترین زیان های دنیا دوستی که همان جلوگیری از تقرب به خداست، اشاره می کند و از این جهت دنیا دوستی را مورد مذمت قرار می دهد.
نگرش دوم، درخواست دنیا برای عبادت و بندگی خدا است، حضرت امام سجاد(ع) در این زمینه می فرماید:
"و مرا از کسب و روزی به دست آوردن با رنج بی نیاز کن، و بی حساب روزی ده، تا از عبادت و بندگی تو برای به دست آوردن روزی باز نمانم، و زیر بار سنگینی زیان ها و بدی عواقب کسب نروم."(۶)بنابراین ویژگی دنیا دوستی با نگرش های مختلف آن، نظیر نگرش مستقل به دنیا یا مقدمه بودن دنیا به آخرت، از آنجا که منشأ رفتارهایی در انسان می شود از قبیل حرص و آز، در صورت نگرش مستقل به دنیا داشتن و زهد، تلاش برای آباد ساختن آخرت، در صورت نگرش مقدمه بودن دنیا برای آخرت، از این ویژگی انسان به عنوان یک مبنای تربیتی در صحیفه سجادیه بحث می شود.
غفلت
یکی دیگر از خصلت هایی که دامنگیر انسان است، غفلت و فراموشی است. انسان ذاتاً به گونه ای است که در اثر توجه بیش از حد به اموری از دیگر امور و شئونات باز می ماند و غافل می شود. این خصلت اگرچه در مواردی شاید تا حدی به نفع او باشد، ولی متأسفانه در بسیاری موارد وجود این ویژگی در انسان موجب انحرافات و از دست دادن فرصت ها و سقوط و هلاکت او می شود.
تا حدی که انسان خدا و خویشتن  اهداف عالیه خویش را فراموش می کند. برای این که دنیا و زیبایی های فریبنده آن، او را مدهوش می کند و قدرت درک و تشخیص را از او می گیرد. برای دفع این آسیب و نجات انسانی از دام غفلت، در نظام تربیتی صحیفه سجادیه تدابیری اندیشیده شده است.
حضرت امام سجاد(ع) در دعاهای فراوان و با بیانات مختلف به این ویژگی انسان پرداخته و با بیان موارد و مصادیق غفلت، انسان های غفلت زده را بیدار می کند. امام(ع) موارد غفلت را بدین صورت بیان می کند:
"غفلت از خود، غفلت از انجام وظایف و واجبات الهی، غفلت از عالم پس از مرگ، غفلت از وعید، غفلت از نعمت ها و از همه مهم تر غفلت از خداست. در این زمینه می فرماید: و ما را از جانب خود به غفلت و نادانی گرفتار مکن، چون ما به سوی تو خواهان و از گناهان توبه کننده ایم."(۷)با توجه به آنچه گفته شد، امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه یکی از ویژگی ها و صفات مذموم انسان را غفلت معرفی می کند. از آنجا که غفلت منشأ امور ناپسندی نظیر خود فراموشی، خدا فراموشی می شود، لذا به عنوان یکی از مبانی تربیت در نظام تربیتی صحیفه مورد تأکید و بحث قرار گرفته است.
 اصول تربیتی در صحیفه سجادیه
اصول، مجموعه قواعدی است که با نظر به قانون مندی های مربوط به ویژگی های علمی انسان (مبانی تربیت) اعتبار شده و به عنوان راهنمای عمل، تدابیر تربیتی را هدایت می کنند. بنابراین، در این نگاه اصول مبتنی بر مبانی هستند.(۸)
با بررسی  دعاهای صحیفه سجادیه، به برخی از مهم ترین اصول تربیتی نظیر، تقوی، توکل، زهد، ایجاد انگیزه، کنترل و هدایت، و اصل لزوم عمل می رسیم، که امام سجاد(ع) از آنها جهت اصلاح و تربیت انسان ها بهره می برند. شرح برخی از این اصول عبارتند از:
اصل کنترل و هدایت
این اصل مبتنی بر خداجویی، خوددوستی و جاودان خواهی می باشد. با استفاده از این اصل، انسان باید بر اساس مبنای خداجویی به سوی توحید و یکتاپرستی هدایت شود و بر اساس مبنای خود دوستی محب و مطیع خدا شود و بستری برای رسیدن به کمال و قرب به خدا برایش فراهم گردد. حضرت امام سجاد(ع) در دعای بیست صحیفه سجادیه با آوردن نمونه ای از خود دوستی، در مورد کنترل آن می فرماید:
و مرا در میان مردم به درجه و مقامی سرفراز مفرما جز آن که پیش نفسم مانند آن پست نمایی، و ارجمندی آشکارا برایم پدید میاور جز آن که به همان اندازه پیش نفسم برای من خواری پنهانی پدید آوری.(۹)امام(ع) در این فراز به نمونه هایی از خود دوستی و روش کنترل آنها اشاره می کنند. اگر چنانچه این مصادیق خود دوستی کنترل نشوند، سبب بروز خصلت های زشت خودخواهی، خودپسندی و خودمحوری می شود.
براساس مبنای جاودان خواهی، انسان باید دنیا را پایان زندگی نپندارد بلکه آن را مقدمه برای حیات جاودان به حساب آورد. بینشی که امام(ع) در صحیفه سجادیه به آن اشاره کرده این است که انسان بیش از حد لازم، دل به دنیا نمی بندد و آنجا که لازم باشد از دنیا دل می کند. حضرت امام سجاد(ع) می فرماید:
و تا هنگامی که عمرم در فرمانبری تو به کار رود عمر ده و هر گاه عمرم چراگاه شیطان شود مرا بمیران پیش از آن که دشمنی سخت تو به من رو آورد، یا خشمت بر من استوار گردد."(۱۰)در این فراز نگرش امام(ع) نسبت به بقا در دنیا به روشنی بیان شده است. حضرت بقا را در راستای خداخواهی و آن را به عنوان وسیله ای برای رسیدن به مقصد که همان مقام قرب الهی است، می خواهد .
 اصل تقوا
این اصل بیشتر مبتنی بر مبنای خوف و بیم در انسان است و برای آن است که ترسیدن ها و نگرانی های فطری انسان، کنترل شده و اموری مثبت و مطلوب باشد، به این معنی که اگر قرار است انسان از اموری نگران باشد، باید این ترس فقط از خدا باشد، چرا که ترس های دیگر کاذب و بیهوده است. ترس از خدا یا تقوا و در نتیجه، پرهیز از گناه، از مهم ترین اصول تربیتی در صحیفه سجادیه است.
حضرت امام سجاد(ع) در موارد مختلف به این اصل مهم اشاره می کنند و از خدای بزرگ درخواست می کنند:
"و پرهیزکاری را به من الهام نما."(۱۱) " و شعار دلم را بپرهیز کاری از خود بنما."(۱۲)
" و تقوا و ترس از کیفر خود را از دنیا توشه ام قرار ده."(۱۳)درخواست های مکرر امام(ع) در این دعاها و موارد دیگر مبنی بر توفیق و الهام تقوا، نشان دهنده اهمیت این اصل تربیتی در نظام تربیتی  صحیفه سجادیه است.
تقوا دارای آثار تربیتی فراوانی است. مهم ترین آنها حفظ و نگهداری انسان از گناه، لغزش و خطاهاست. حضرت امام سجاد(ع) در این زمینه از خدای متعال می خواهد:
" و به ترس از تو از گناهان و لغزش ها و نادرستی ها نگاه داشته شده ام.(۱۴)
 اصل تذکر
اصل تذکر مبتنی بر مبنای تربیتی غفلت است. بنابراین اصل، باید انسان را از خواب غفلت بیدار نمود و آن چه را که دانستنش برای او لازم است، به او فهماند و در موارد مختلف به او تذکر داد و یادآوری کرد تا از عواقب شوم غفلت رهایی یابد. بنابراین، امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه که سراسر ذکر و یاد خداست، با دعاهای گوناگون نظیر دعا به هنگام صبح و شام، دعا به هنگام بیماری، دعا به هنگام دفع بلاها و سختی ها و ... انسان را هماره متوجه خدا می کند و بدین وسیله، غفلت را از وی می زداید.
همچنین امام(ع) در دعای هشتم "پناه بردن به خدا"، دعای دوازدهم "اقرار به گناه"، دعای سی و نهم "طلب عفو"، و دعاهای دیگر ضمن اشاره به ویژگی غفلت در انسان، راه غفلت زدایی را ذکر و یاد خدا بیان می کند و می فرماید:
" و مرا در اوقات فراموشی ( در زمان پیروی از نفس) به یاد  خود آگاه ساز.(۱۵)و دل های ما را به یاد خود از هر یادی به کار آر."(۱۶)حضرت امام سجاد(ع) نقش و آثار مهم ذکر را در صحیفه سجادیه چنین بیان می فرمایند:
۱. یاد خدا مایه شرافت انسان است؛
۲. یاد خدا مانع از رذایلی است که شیطان در دل انسان می افکند؛
۳. یاد خدا موجب سلامت قلب می شود؛
۴. یاد خدا انسان را از غفلت زدگی باز می دارد.
با آگاهانیدن تو مرا، از غفلت و فراموشی خویشتن آگاه شدم.(۱۷)
 اصل زهد
این اصل مبتنی بر مبنای دنیادوستی است. بنابراین اصل، در نظام تربیتی  باید این نوع محبت به دنیا از دل انسان رخت بر بسته و زهد و گریز از دنیا آن هم در حد معقول و پسندیده جای آن را بگیرد. به صورتی که دنیا را صرفاً وسیله و ابزاری بیش نداند. برای جلوگیری از ابتلا به گرایش افراطی در دنیادوستی، امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه پیشنهاد می دهد که انسان ها "زهد" پیشه کنند و همان را از خدای خود درخواست می کند:
" و روزیم کن آسایش در زهد و دوری از دنیا را."(۱۸)امام(ع) در این فراز آسایش و راحتی را در زهد و دوری از دنیا بیان می فرماید و از خدا درخواست زهد می کند. در فرازی دیگر، در مورد نشانه های انسان زاهد می فرماید:
و مرا در هر حال به ستایش و نیایش و سپاسگزاریت برگمار تا به آنچه از دنیا به من داده ای شاد نگردم، و به آنچه مرا از آن باز داشته ای اندوهگین نشوم.
(۱۹)بر اساس بیان امام(ع) زاهد کسی است که این دو نشانه را دارا باشد:
۱- به دنبال آنچه از دنیا به او داده می شود، شاد نگردد.
۲- در پی آنچه از دنیا از وی بازداشته می شود، ناراحت نشود.
خلاصه آن که نقطه شروع تمام بدبختی ها و شقاوت ها در انسان از همین حب دنیا است و اصل تربیتی زهد، که در صحیفه سجادیه بسیار روی آن تکیه شده است، به معنای دوری از تعلقات دنیا و اسیر آن نبودن و آزادی از هر چیزی است که بخواهد در انسان چنان تعلق خاطری ایجاد کند که او را از خدا و یاد خدا و آخرت جدا و غافل سازد.
پی نوشت ها:
۱. دعای ۷ / بند ۱
۲. دعای ۱ / بند ۳ و ۴
۳. دعای ۱۳، ۲۲، ۲۹
۴. دعای ۲۰ / بند ۱۲
۵. دعای ۴۷ / بند ۱۰۹
۶. دعای ۲۰ / بند ۲۴
۷. دعای ۳۴ / بند ۴
۸. خسرو باقری، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، چاپ چهارم، انتشارات مدرسه، ۱۳۷۶، ص ۶۵.
۹. دعای ۲۰ / بند ۴
۱۰. دعای ۲۰ / بند ۵
۱۱. دعای ۲۰ / بند ۱۶
۱۲. دعای ۲۱ / بند ۹
۱۳. دعای ۲۱ / بند ۱۱
۱۴. دعای ۲۵ / بند ۱۰ و ۱۱
۱۵. دعای ۲۰ / بند ۲۹
۱۶. دعای ۱۱ / بند ۱
۱۷. دعای ۱۳ / بند ۱۶
۱۸. دعای ۲۰ / بند ۲۷
۱۹. دعای ۲۱ / بند