13 جمادی‌الاولی به روایتی سالروز شهادت حضرت فاطمه زهرا (س) است. برخی معتقدند زهرا مرضیه (س) 75 روز پس از ارتحال پیامبر به شهادت رسیدند و شیعیان این روز را به اقامه عزای دخت پیامبر می‌پردازند. حضرت زهرا (س) به‌عنوان تنها زنی که در زمره معصومین بوده و از اصحاب کساء به‌حساب می‌آید، بی‌شک الگوی ارزنده‌ای برای زنان جامعه اسلامی است.

نحوه ارتباطات ایشان در خانواده با فرزندان، تعامل این بزرگوار با پدر و همسر، حضور ایشان در اجتماع و نوع تعاملات سیاسی ایشان از جمله مواردی است که همواره مورد توجه شیعیان و پژوهشگران قرار داشته. به بهانه سالروز شهادت حضرت زهرا (س) و برای بررسی بیشتر نحوه حضور حضرت در فعالیت‌های اجتماعی عصر خود و چگونگی الگوگیری از این بانوی نمونه برای بانوان جامعه اسلامی به سراغ دکتر مریم حاج عبدالباقی، کارشناس مذهبی و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد رفتیم.
آنچه در ادامه می‌خوانید شرح گفتگوی ما با این استاد دانشگاه است.

حضور زنان در جامعه عربستان معاصر حیات حضرت زهرا (س) چگونه بوده؟
شرایط جامعه عربستان در عصر پیامبر به گونه‌ای نبوده که زنان در سطح جامعه حاضر نباشند؛ اتفاقاً حضور اجتماعی داشتند. مثلاً در جنگ‌ها، حضور جدی بانوان را می‌بینیم. اگرچه نه به‌عنوان جنگجو، اما در نقش حمایت‌گر همسران خود و ترغیب‌کننده و تشویق‌کننده‌ مردان جامعه فعالیت می‌کردند. برای همین است که در تاریخ، اسیر شدن زنان در جنگ‌ها مشهود است. 
  مردم از عربستان صدر اسلام تصور دیگری دارند. اما واقعیت این است که عربستان چون یک جامعه قبیله‌ای بوده و در جامعه‌ی قبیله‌ای، رئیس قبیله در کنار خانواده و عشیره‌اش می‌تواند نقش‌آفرین باشد؛ پس هر دو نقش مثبت و منفی، برای "زن" در آن جامعه مطرح بوده و شواهد تاریخی آن نیز موجود است.

حضرت زهرا (س) در آن جامعه به چه شکل فعالیت داشتند و حضور اجتماعی ایشان از چه مقطعی آغاز و در چه مقاطعی پررنگ شده است؟
طبق گزارش‌های موجود، فاطمه زهرا(س) از 5 سالگی فعالیت اجتماعی خود را آغاز کردند. اینکه می‌بینیم پیامبر لقب «ام‌ابیها» به حضرت دادند، جدای از مسائل عرفانی و معنوی که در این لقب نهان است، این لقب جنبه اجتماعی هم داشته است. در نقل قول‌ها آمده که حضرت زهرا(س) برای پیامبر اکرم(ص) بسیار دلسوز بوده و به ایشان رسیدگی کرده و از حضرت مراقبت فراوانی می‌کردند، تا جایی که پیامبر می‌فرماید: «تو مثل یک مادر به من رسیدگی می‌کنی و جای حضرت خدیجه را از نظر عاطفی برای پر می‌کنی». این نشان می‌دهد که حضرت زهرا(س) در روحیه بخشی به پیامبر(ص) به‌عنوان یک نبی، حاکم و رهبر نقش فعال داشته‌اند.

از حضور حضرت زهرا(س) در جنگ‌ها گزارش داریم که حضرت برای رزمنده‌ها غذا می‌آوردند و اگر لازم بود پرستاری و روحیه‌بخشی می‌کردند. مورخین و محدثین از حضرت به‌عنوان یک بانوی شجاع یاد کردند. زمانی‌که ماجرای سکوت و خانه‌نشینی حضرت امیر(ع) پیش آمد، حضرت زهرا(س) علی‌رغم اینکه متوجه این بودند که با آدم‌های خطرناکی روبه‌رو هستند که خط قرمزی برای مقابله با حضرت امیر(ع) ندارند، خطاب به حضرت امیر می‌فرمایند: شما چرا خانه‌نشین شدید، قیامی نمی‌کنید و دست به اقدامی نمی‌زنید؟
 

نحوه حضور اجتماعی حضرت زهرا(س) تابع اقتضائات است

شرایط و نحوه حضور اجتماعی حضرت زهرا(س) تابع اقتضائات است. تا زمانی که اقتضا شرایط، حضور در خانه و خانواده بوده حضرت وظیفه تهییج خانواده به حق و انجام امور خانه‌داری در حد تمام و کمال را بر عهده داشتند، تا امیرالمؤمنین (ع) بابت امور منزل خیالشان راحت باشد و بتوانند در مسئولیت اجتماعی‌شان به بهترین نحو عمل کنند. اما وقتی شرایط تغییر کرد و وظیفه الهی حضرت امیر(ع) اقتضا برخورد اجتماعی را نمی‌کرد، حضرت زهرا (س) کاملاً اقدام جدی کرده و به استقبال خطر می‌روند؛ خطری که حضرت را تهدید می‌کند، محدود به این نیست که تعرضی به ایشان بشود. بیشترین خطر این است که دشمنان، حضرت را ترور شخصیت می‌کردند. یعنی چیزهایی را علیه ایشان مطرح می‌کنند که دون شأن واقعی حضرت است. نکته مهم این است حضرت زهرا (س) از هیچ‌کدام این خطرات ابایی ندارند، جلو رفته و وظیفه خود را انجام می‌دهند.
 

فدک؛ پایگاه اقتصادی شیعه و اهل بیت

حضرت زهرا در جای دیگری در کمال شجاعت در دفاع از حق خود درباره فدک می‌گوید: «فدک یک امکان اقتصادی برای فرزندانم؛ حسن و حسین است». یعنی حضرت تا جایی که حق فرزندان خود را بگیرد، جلو می‌روند. چراکه واقعاً فدک نقش پایگاه اقتصادی شیعه و اهل‌بیت را داشته است.

پس می‌توان ادعا کرد حضرت زهرا(س) فعالیت اجتماعی دارند و برای خود تعریف وظیفه کرده و در همان راستا حرکت می‌کنند؟
بله، حضرت زهرا (س) بعد از واقعه احد و شهادت عموی بزرگوارشان حمزه در سال سوم هجری به احد می‌رفتند، عزاداری می‌کردند، با خاک تسبیح درست کرده بودند و ذکر می‌گفتند.
 

فاطمه زهرا(س) و بزرگداشت مقام شهدا

فاصله میان منزل حضرت تا محل احد زیاد است؛ امروز که راه هموار است، اگر تند راه بروید یک ساعت تا یک ساعت و نیم طول می‌کشد. آن زمان جاده وجود نداشته و مسیر بیابان بوده و ناهمواری بسیار داشته، طبیعتا زمان بیشتری را در مسیر بودند. امام حسن مجتبی (ع) خردسال بودند؛ امام حسین (ع) یا به دنیا می‌آمدند یا به دنیا آمده بودند. حضرت زهرا(س) بااینکه بچه کوچک داشتند این باعث نمی‌شد که سختی مسیر را لحاظ کنند و ادای احترام به شهدا را ترک کرده، از رفتن به سر مزار آنها سر باز زنند.

نمی‌گفتند من در خانه می‌نشینم و برای حمزه سیدالشهدا عزاداری می‌کنم و حمد و سوره می‌خوانم، بلکه دوشنبه‌ها و پنج‌شنبه‌ها برسر مزار عموی خود می‌رفتند. حضرت با این فعالیت‌های خود ارزش شهدا را در جامعه به مردم نشان دادند.

البته نباید حمزه را دست‌کم گرفت. حضرت رسول هم به حمزه سیدالشهدا توجه خاص داشتند. حمزه کسی است که وقتی حضرت امیر (ع) مجبور به سکوت و خانه‌نشینی می‌شوند بالای قبر او رفته و می‌گوید: اگر من دو نفر را داشتم لازم نبود سکوت کنم و خانه‌نشین شوم. یکی حمزه عمویم و دیگری برادرم جعفر، یعنی این دو نفر برای اهل‌بیت نقش مهم و کلیدی، در امور سیاسی و نظامی داشتند.

این‌ها همه بخش‌هایی است که ما از آن خبر داریم. چیزهای زیادی وجود دارد که ما از آن بی‌اطلاع هستیم، چون تاریخ را معمولاً حاکمان زمان نوشتند و تحت نظارت آنها نوشته‌شده و ممکن است خیلی چیزها در تاریخ مغفول مانده باشد.
 

مرد و زن به فاطمه زهرا(س) مراجعه علمی داشتند

حضرت زهرا(س) به جهت علمی نیز در جامعه فعال بودند؟ یعنی ایشان فعالیت علمی هم داشتند؟ و آیا مراجعه‌کنندگان ایشان فقط بانوان بودند؟
از بُعد علمی نیز حضرت زهرا(س) مورد توجه بسیاری بودند و مرد و زن به ایشان مراجعه علمی داشتند. ایشان اگرچه با مردها ارتباط نداشتند ولی بعضی صحابه مطمئن مانند سلمان فارسی و جابربن‌عبدالله انصاری از حضرت زهرا (س) نقل حدیث کردند و به این معنی حضرت «محدثه» هستند و از «صحابی محدثه» به‌حساب می‌آیند.
حدیث بیان کردن یک امر است اما اینکه این حدیث چقدر مورد ثقه باشد و چقدر واسطه نقل تا معصوم کم یا زیاد است، به اهمیت مطلب اضافه می‌کند.
حضرت زهرا (ص) از صحابی پیامبر بوده و بسیاری از مطالب را مستقیم از لب‌های مبارک حضرت رسول (ص) شنیده‌اند و آن‌ها را به مرد و زن بیان و بازگو کردند. در خطبه فدک هم این موضوع قابل مشاهده است. علاوه بر اینکه حضرت زینب(س) و دیگر اعضای خانواده راوی حدیث از حضرت زهرا (س) هستند، مردان و زنان غریبه‌ای بعد از مراجعه به از حضرت صدیقه(س) از ایشان حدیث روایت کرده‌اند. 
 

حضرت زهرا(س) معلم بودند

غیر از محدثه بودن و بیان حدیث، حضرت زهرا(س) درس هم می‌دادند. در روایات داریم کسی به حضرت زهرا(س) مراجعه کرد و حضرت موضوعی را برای او توضیح داد و مراجعه‌کننده نفهمید و دوباره حضرت توضیح داد و دوباره متوجه نشد، و این تا سه بار تکرار شد و مراجعه‌کننده از دوباره پرسیدن خجالت کشید، حضرت زهرا (س) فرد را مورد خطاب قرار داد که چرا ناراحتی؟ من در ازای هر بار توضیحی که به تو می‌دهم در پیشگاه خداوند جایگاه ثواب و پاداش دارم و در بهشت مأجور هستم، پس تو ناراحت نباش و بپرس. یعنی حضرت زهرا کاملاً با خُلق معلمی که خستگی‌ناپذیری است آشناست و با حوصله به تعلیم و آموزش می‌پردازد.
 

وظیفه محوری، مرد و زن ندارد

بانوان چگونه می‌توانند از حضور حضرت زهرا (س) در جامعه برای زندگی و فعالیت اجتماعی‌شان الگوبرداری کنند؟
در خصوص حضور افراد در جامعه و فعالیت اجتماعی، اصل در «وظیفه محوری» است و وظیفه محوری، مرد و زن ندارد. هر کس باید وظیفه خود را تشخیص داده و آن را انجام دهد، مثلاً مادر به‌صورت غریزی عاشق فرزند خود است. حمل بچه نه ماه در شکم مادر صورت می‌گیرد و مادر باید به فرزند شیر بدهد. خدا هم در ابتدا وظیفه بچه‌داری را برای زن قرار داده و به‌طور طبیعی، زن وظیفه مراقبت و تربیت فرزند را دارد.

پس اصل را باید بر این بگذاریم که وظیفه اجتماعی، سیاسی و علمی، با "وظیفه مادری" وارد رقابت نشود. یعنی مثلاً اگر من بچه کوچک دارم و تربیت می‌کنم و در جامعه معلم به‌اندازه کافی وجود دارد و کمبود نداریم یا در مسائل سیاسی نیاز به اقدام و ورود من نیست و در عرصه‌های اجتماعی همه چیز درست است؛ من به وظیفه محوری خودم یعنی تربیت فرزندان باید برسم که مورد عشق و علاقه خدادادی است و ثمرات بسیار خوبی برای خانواده و جامعه به ارمغان می‌آورد. چه اصراری است که کار دیگری انجام دهم، ولی اگر وظیفه ایجاب کرد که من به تدریس بپردازم یا به عرصه سیاست وارد شوم، اینجا همه چیز عوض می‌شود و باید وارد این امور بشوم.
 

زنان جامعه عصر پیامبر(ص) مسائل را از چه کسی یاد می‌گرفتند؟

حال سوال پیش می‌آید که با وجود حضور پیامبر(ص) چرا حضرت زهرا(ص) به معلمی و نقل روایت می‌پرداختند؟
در پاسخ به این سوال باید گفت، زنان جامعه عصر پیامبر از چه کسی باید مسائل دینی را یاد می‌گرفتند؟ قرآن می‌فرماید: «وَاذْکُرْنَ مَا یُتْلَیٰ فِی بُیُوتِکُنَّ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ وَالْحِکْمَةِ» یعنی هر همسری وظیفه دارد وقتی به خانه بازمی‌گردد، برای زن و فرزند خود معلم باشد، چون زن و فرزند او نمی‌توانند هر لحظه در مساجد و نزد پیامبر حضور یابند؛ مادر باید به بچه‌ها رسیدگی کند، بچه‌ها هم که کوچک هستند، امکان اینکه همه جا حضور داشته باشند وجود ندارد.
لذا به‌طور طبیعی این مسئولیت معلمی را مردها برای خانواده خود ایفا می‌کنند. پس خلأیی وجود ندارد. حضرت زهرا(س) هم که مشغول کار خانه و فرزندداری هستند، ولی اگر نیاز شد و زنی مراجعه یا اعلام کرد که محرمی ندارم و کسی نیست که حرف‌های پیامبر را به من آموزش دهد. یا آن زن به مسجد می‌رفت و خودش از پیامبر می‌آموخت، که این طور بوده و در تاریخ نقل شده، اگر به مسجد نمی‌رفت، می‌توانست به حضرت زهرا (س) مراجعه کند و از ایشان فرا بگیرد.
 

وقتی خلائی در جامعه نیست وظیفه اولیه زن خانه است

حضرت فاطمه (س) تمام شئون را رعایت می‌کردند. پس خط قرمز حضور بانوان در جامعه این است که "وظیفه چه چیزی را اقتضا می‌کند". وقتی خلائی در جامعه نیست وظیفه اولیه زن امور مرتبط با خانه یعنی رسیدگی به همسر و تربیت فرزندان است. 
 

زن «رب البیت» است 

خانواده یک سلول است و خانه در نگاه قرآن بسیار محترم؛ سوره نور در قرآن کریم سه محور اصلی را بیان می‌کند؛ یکی بحث عفاف و حجاب، دومی بحث حکومت الهی و برخورد مومنان و منافقان و محور سوم مربوط به نور خدا، خلقت الهی و نور مؤمن است.
در این سوره از کلمه «بیوت» بسیار استفاده شده، شاید 16 بار. این تعدد استعمال واژه اولاً این را می‌گوید که حکومت اسلامی اگر بخواهد درست شود، باید بیوت درست باشد و درصورتی‌که بیوت درست شود حکومت درست می‌شود. دوما می‌گوید اگر می‌خواهید عفاف و حیا در جامعه درست شود، باید از بیوت شروع کنید. اگر حیا و عفاف در جامعه درست شود، بیوت درست می‌شود. مسئله بیت خیلی مهم است.

به زن «رب‌البیت» گفته می‌شود. رب به معنی صاحب اختیار، مالک و مدبر است. زن مالک و مدبر خانه است، زن‌ها می‌دانند اداره خانه بسیار مشکل است و چقدر مدیریت، سیاست و درایت می‌خواهد. اگر توانستیم خانه را آباد کنیم در بحث‌های اجتماعی هم می‌توانیم کاری کنیم. وقتی خانه را که همه در آن به هم محبت دارند نمی‌توانیم اداره کنیم، چطور در بحث اجتماعی می‌توانیم موفق باشیم؟
 

اولویت حضور زنان در جامعه پیرو وظیفه است

تبیان: پس به نظر شما اولویت فعالیت بانوان خانه و خانواده است، اما حضور زنان در اجتماع وظیفه محور است؟
به نظر من اولویت حضور زنان در جامعه پیرو وظیفه است. یعنی اگر الآن وظیفه من اقتضا می‌کند، بچه خود را رها کنم و در مسجد خطبه بخوانم یا به جبهه بروم،  آن اقتضا در وهله اول قرار می‌گیرد و وظیفه دینی است. همان‌گونه که نماز و حج تمتع را نباید بگویم من شوهر و بچه دارم، پس نمی‌روم، این بر من واجب است. وقتی من مستطیع هستم باید حج را بروم. باید نماز را بخوانم گرچه بچه دارم، گرچه بچه پرستاری می‌خواهد ولی من در لحظه نماز، باید نماز بخوانم و نماز من بر همه‌ اینها اولویت دارد. این نشان می‌دهد که برای مرد و زن اصل و ملاک وظیفه محوری است. منتها معلوم است که خداوند حکیم ابتدا حضانت از طفل و شوهرداری و خانه‌داری را به زن سپرده است.