تشیع و یک کلام حسابی!!!

18 ذی الحجة مصادف با عید غدیر خم روز مبارک و فرخنده ای است که شیعه تثبیت و اکمال دین را جشن می گیرد. اما در چنین روزی سالیان بعد یکی از احیاگران تفکر شیعی چشم از جهان فرو می بندد. متفکری که از بزرگ ترین شخصیت های جامع شیعی به شمار می رود. او کسی نیست جز خواجه نصیر الدین طوسی ریاضی دان ، ستاره شناس، سیاستمدار و متفکر شیعی که تقریبا در تمام علوم مهارت داشته و از وی آثار بسیاری به جای مانده است. این روز بهانه ای شد تا نگاهی به تفکر و عقاید کلامی فلسفی این متفکر ایرانی و تأثیر وی در عقاید تشیع داشته باشیم.

دوران تحصیلات

نصیر الدین طوسی در سال 597 هجری در طوس متولد شد و پس از تحصیلات ابتدایی به تحصیل فقه، اصول، حکمت و کلام به ویژه اشارات ابن سینا و ریاضیات پرداخت. سپس به بغداد رفت و در آنجا طب، فلسفه، ریاضیات، فقه و اصول را فراگرفت. و تا پایان عمر در حالی که فعالیت های علمی و سیاسی خود را ادامه می داد در همان جا ماند و سرانجام در همان شهر از دنیا رفت و او را جوار بارگاه شریف کاظمین به خاک سپردند.

کسانی که با تاریخ تفکر اسلامی آشنایی دارند به خوبی می دانند که این نگاه فلسفی خواجه در عقاید بود که بعدها در تاریخ امتداد یافت و ما امروز تشیع را با رنگ و بوی خواجه نصیر و تفکر او می شناسیم. نگاهی که در آن عقلانیت و نگاه عقلانی به اصول و مبانی تشیع و درک مفاهیم وحیانی حرف اول را می زند

آثار و درخشش ها

خواجه که خود شیعه دوازده امامی بود نخستین کسی است که کلام را به شکل فنی درآورد. مهم ترین رساله وی در کلام شیعی تجرید العقاید است که بیش از 700 سال اعتبار خود را در میان اهل فن حفظ نموده است و شروح و حواشی بسیاری بر آن نوشته شده و هم اکنون نیز در بسیاری از مراکز علمی تدریس می شود. علاوه بر نبوغ خواجه در کلام وی در فلسفه و ریاضیات نیز از نوابغ عصر خود به شمار می رود و تألیفات بسیاری در این علوم دارد. رصدخانه مراغه نیز از جمله آثار به جای مانده از این حکیم شیعی است. در فلسفه خواجه در پاسخ به اعتراضات فخر رازی از بزرگ ترین علمای اهل تسنن در مسائل کلامی و عقلی کوشش بسیار نمود و کتاب المحصل فخر را با تحصیل المحصل جواب داد. همچنین شرحی بر اشارات بوعلی سینا نوشت که از بزرگ ترین آثار فلسفه اسلامی محسوب می شود. خواجه در علم اخلاق نیز صاحب کتاب معتبر اخلاق ناصری است که همواره از اهمیت خاصی برخوردار بوده است . از دیگر آثار او تصورات، فصول و قواعد العقاید را می توان نام برد که سبب تثبیت بسیاری از مبانی و اصول تشیع و زمینه سازی برای متکلمان شیعی پس از وی شده است.

شاگردان و نزدیکان

از جمله نزدیکان خواجه نصیر، کمال الدین میثم بحرانی صاحب قواعد المرام در کلام است. وی از جمله اندیشمندان شیعی است که در کلام، فلسفه و عرفان استادی ماهر به حساب می آید تا جایی که او را از وارثان انبیاء می دانستند. از مشهورترین شاگردان وی نیز علامه حلی است که شرح مشهور وی به نام کشف المراد  فی شرح تجرید الاعتقاد همچنان از جمله کتب معتبر و مورد استفاده در عقاید و کلام است. اقتدار جواب های وی در آن زمان سبب شد تشیع دارای ساختار و نظامی فلسفی گردد و پس از مدتی در عصر صفویه به مذهب رسمی ایران تبدیل گشته و از خفا خارج شود.

مقام خواجه نصیر در فلسفه و کلام

همان طور که گفته شد خواجه نخستین کسی است که علم کلام را به شکل فنی درآورد و شاهکار وی در کلام به نام تجرید و شرح جامع و مناسب علامه حلی بر آن به نام کشف المراد تا امروز ارزش و اعتبار خود را حفظ نموده اند. می توان گفت احیاء و ترویج علوم فلسفی و کلامی در اواخر قرن هفتم بر محور شخصیت خواجه دور می زند.

احیای تشیع

خواجه طوسی را باید یک احیاگر تمام عیار دانست که در آثارش عقاید تشیع را به نحو مطلوبی احیاء نموده است و زمینه را برای گرایش سایر حکما و متفکران شیعی در این مسیر هموار گردانده است. از جمله مباحث کلامی بسیار مهم که خواجه نصیر در آن به ابتکارات خاصی دست زده است  موضوع ارتباط عقل و وحی است که نگاه خواجه نصیر به عنوان حکیمی شیعی مذهب نگاهی ویژه و مورد توجه در این زمینه است. اساسا عقل موهبتی الهی است که به عنوان راهنمای درونی راه را روشن می نماید و زمینه را فراهم می کند تا وحی الهی که راهنمای بیرونی است مورد پذیرش قرار گیرد. این نگاه که امروزه ما به راحتی از آن با عنوان تفکر شیعی و نگاه عامه تشیع نام می بریم و آن را می شناسیم نگاه ویژه خواجه نصیر است و شاید هرگز باورمان نشود که سابقه ای بسیار طولانی در پس آن وجود داشته است و متفکران شیعی بسیاری در مقام دفاع و یا حتی انکار و بعضاً تصحیح این نگاه در گذشته قلم زده اند! نگاهی که در آن ارزش و اعتبار عقل و نگاه عقلانی به اصول و مبانی فکری کاملاً محرز است این رویکرد خواجه طوسی بعدها توسط علامه حلی ترویج داده شد و سپس در امثال ملا حیدر آملی شکوفایی بیشتری یافت تا جایی که زمینه برای نگاه جامع صدرایی فراهم گردید. تحولی را که خواجه در افکار تشیع آغاز نمود زمانی می توان بیشتر دریافت که کتب کلامی هم عصران وی از سایر متفکران شیعی را مورد لحاظ قرار دهیم. از جمله ایشان کتاب مشهور قواعد المرام از میثم بحرانی است که همزمان با تجرید العقاید نگارش یافته است. توجه به سبک و روش این کتاب گویای آن است که بیان عقاید شیعی و دفاع از آن در قالبی کلامی به معنای مصطلح آن می باشد. این کتاب که در دفاع از شیعه در مقابل افرادی از اهل تسنن نظیر فخر رازی نگارش یافته است ، سبک  و روشی فلسفی را ارائه می دهد که خدشه در آن دشوارتر می نماید. خواجه می کوشد از فلسفه درتحکیم مبانی کلامی و عقیدتی شیعه بهره گیرد و نظامی هماهنگ ایجاد کند که صدر و ذدیل ان با هم همخوانی داشته باشد. کسانی که با تاریخ تفکر اسلامی آشنایی دارند به خوبی می دانند که این نگاه فلسفی خواجه در عقاید بود که بعدها در تاریخ امتداد یافت و ما امروز تشیع را با رنگ و بوی خواجه نصیر و تفکر او می شناسیم. نگاهی که در آن عقلانیت و نگاه عقلانی به اصول و مبانی تشیع و درک مفاهیم وحیانی حرف اول را می زند.

 اقتدار جواب های وی در آن زمان سبب شد تشیع دارای ساختار و نظامی فلسفی گردد و پس از مدتی در عصر صفویه به مذهب رسمی ایران تبدیل گشته و از خفا خارج شود.

شایان ذکر است که این رویکرد در واقع از بستر مناسب و ظرفیت مکتب تشیع بهره برداری گردیده است و این بدان معنا نیست که امثال خواجه نصیر طوسی و پیروان وی از خود چیزی را سر هم نموده اند بلکه ظرفیت پذیرش عقلانی تشیع واساساً دین اسلام حقیقی و تاکید آن بر عقلانیت صحیح و عقل محور در فهم مفاهیم و آموزه های وحیانی است که توسط امثال خواجه نصیر برجسته می شود و تحکیم می گردد. این نگاه عقلانی و فلسفی خواجه نصیر در اثر شریف و گرانسنگ وی، شرح اشارات ابن سینا به صورت مشخص تری خود رانشان می دهد. آنجا که خواجه نصیر می کوشد در دفاع از عقاید بوعلی در فلسفه در مقابل فخر رازی از شارحان منتقد ابن سینا، ایستادگی نماید. شرح اشارات خواجه نصیر سبب احیاء دوباره فلسفه ابن سینا می گردد ودر نهایت زمینه را برای ورود هرچه بسشتر عقاید اسلامی در اندیشه های فلسفی فراهم می آورد. روش معقول و منطقی خواجه نصیر و نیز نگاه منصفانه و داوری  بی طرفانه وی از بو علی در مقابل فخر رازی سبب شده است که خواجه نصیر را فیلسوف گفتگو بنامند . فیلسوف و متکلمی منطقی و منصف که در مقفام گفتگو و دفاع از عقاید شیعه هرگز سلاح عقل منصف را زمین نگذارد و با تدبیر و روشن بینی در مسیر اصلاح اندیشه ها قدم برداشت.

نتیجه گیری

نگاه عقلانی ومنصفانه خواجه نصیر طوسی از بزرگ ترین حکمای تشیع سبب شد تحول عقاید تشیع در مسیری منطقی و معقول به رشد و بالندگی خود ادامه دهد و روز به روز به شکوه و برتری آن افزوده گردد تا به امروز که ما آنچه از میراث پیشینیان مان  داریم محصول تلاش و مجاهدت های امثال خواجه نصیر است .

روحش شاد و راهش پر  رهرو باد...

فهرست منابع و ماخذ

1- مناسبات فلسفه ودین در جهان اسلام – رضا اکبریان

2- خواجه نصیرفیلسوف گفتگو.- غلام حسین ابراهیمی دینانی

3- ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام - غلام حسین ابراهیمی دینانی

4- تجرید العقاید- خواجه نصیر طوسی

5- کشف المراد- علامه حلی

6- شرح قواعد المرام- زهرا مصطفوی

7- قواعد المرام – میثم بحرانی

8- سرگذدشت حکمای معاصر – سید جلال الدین آشتیانی