دکتر مریم کاشانیان؛ متخصص زنان و زایمان، استاد و مدیر گروه زنان دانشگاه علوم پزشکی ایران

قبل از بارداری به فکر باشید

فقر آهن و کم‌خونی فقر آهن در سلامت انسان و بالطبع در سلامت خانم‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است.

تقریباً یک چهارم جمعیت جهان فقر آهن دارند. ابتدا فقر آهن ایجاد می‌شود یعنی ذخایر آهن تخلیه می‌شوند و بعد از آن کم‌خونی یا افت هموگلوبین در جمعیت و خانم‌ها ظاهر می‌شود.

در مطالعه‌ای که در ایران صورت گرفته است، میزان فقر آهن (و نه کمبود میزان هموگلوبین یا کم خونی) در دختران دوران دبیرستان تا 41 درصد گزارش شده است و این درصد خیلی بالا است.

به دلیل قاعدگی ماهانه، خانم‌ها در هر ماه مقدار زیادی خون از دست می‌دهند و بنابراین آهن از بدن دفع می‌شود و به این علت فقر آهن از اهمیت بسیار زیادی برای خانم‌های ایرانی و برای جمعیت خانم‌ها برخوردار است.

خونی که از دست می‌رود ممکن است با استفاده از یک رژیم معمولی غذایی جبران نشود، به همین علت است که کم کم فقر آهن ظاهر می‌شود، یعنی ذخایر آهن تخلیه می‌شوند و بعد از آنکه ذخایر آهن تخلیه شدند، ممکن است هموگلوبین کاهش پیدا کند و از اینجا به بعد به آن کم‌خونی فقر آهن گفته می‌شود.

کم خونی فقر آهن شایع‌ترین نوع کم‌خونی است که در دنیا وجود دارد و خانم‌ها به دلیل قاعدگی ماهیانه و خود حاملگی که نیاز به آهن را افزایش می‌دهد، بسیار مستعد به کم خونی فقر آهن هستند.

به این ترتیب پیشگیری و درمان فقر آهن یک مساله بسیار مهم از نظر بهداشت عمومی است به ویژه در مورد خانم‌ها و به خصوص در جاهایی که از نظر اقتصادی و اجتماعی وضعیت خوبی ندارند و به خصوص در جوامعی که احیاناً تغذیه مناسبی ندارند.

علائم کم‌خونی

علائمی که ممکن است در کم‌خونی دیده شود،‌ بیشتر شامل ضعف، کم انرژی بودن، سردرد، عدم توانایی در ورزش کردن، احساس خستگی، تحریک‌پذیری و یا حتی افسردگی است.

وقتی کم‌خونی خیلی شدید می‌شود، خانم‌ها تمایل به خوردن مواد دیگر مانند یخ یا خاک پیدا می‌کنند که به آن «پیکا» گفته می‌شود.

همچنین ممکن است یک سری علائم روانی به خصوص افسردگی در خانم‌ها ایجاد شود. حالتی به اسم میگرن بعد از قاعدگی وجود دارد که به دلیل خونریزی ماهیانه، آهن زیادی را از دست می‌دهند و اگر یک زمینه فقر آهن هم داشته باشند به صورت سردرد در خانم‌ها بروز می‌کند و خودش را نشان می‌دهد.

یکی از علت‌های احساس سندرم پای بی‌قرار هم می‌تواند فقر آهن باشد. در موارد شدیدتر که به کم‌خونی تبدیل می‌شود، طبیعتاً این علائم خیلی بیشتر دیده می‌شوند.

در مواردی که فقط فقر آهن وجود دارد، بیشتر احساس خستگی و عدم تحمل ورزش دیده می‌شود و به همین علت افرادی که این علائم را دارند باید بیشتر به فقر آهن فکر کنند که ممکن است دچار آن باشند.

وقتی اصطلاح فقر آهن استفاده می‌شود قبل از اینکه فرد کم‌خون شده باشد، در حقیقت ذخایر آهن کاهش پیدا می‌کنند، ولی هنوز هموگلوبین آنها کاهش پیدا نکرده است.

قسمت اعظم آهن در جریان خون در هموگلوبین و گلبول‌های قرمز وجود دارد، بنابراین وقتی آهن شروع به کم شدن می‌کند، ابتدا ذخایر آهن تخلیه می‌شوند.

بعد کم کم روی گلبول‌های قرمز اثر می‌گذارد و باعث می‌شود آنها کمرنگ‌تر شده و سایزشان کوچک‌تر شود و حالتی را به دست می‌آورند که به آن آنمی فقر آهن یا کم‌خونی فقر آهن گفته می‌شود و بالاخره افت هموگلوبین ظاهر می‌گردد و کم خونی فقر آهن ایجاد می‌گردد.

میزان هموگلوبین در حاملگی

در سه ماهه اول، میزان هموگلوبین کمتر از 11 گرم در لیتر، در سه ماهه دوم و سوم، میزان هموگلوبین کمتر از 10/5 گرم در لیتر و بعد از زایمان، میزان هموگلوبین کمتر از 10 گرم در لیتر را به عنوان کم‌خونی در نظر می‌گیرند.

عوامل کم‌خونی

از جمله عواملی که باعث می‌شوند کم‌خونی فقر آهن ایجاد شود، عبارتند از:

کمبود آن در مواد غذایی و عدم مصرف کافی گوشت قرمز و کسب نکردن کافی آن در بدن.

عدم جذب خوب آهن در سیستم گوارشی مثل بیماری التهابی روده و یا جراحی‌های انجام شده بر روی معده که برای چاقی استفاده می‌شوند که منجر به اختلال در جذب آهن می‌شوند.

خود حاملگی هم به دلیل نیاز جفت و جنین به آهن اضافه و افزایش گلبول‌های قرمز مادر در این دوران، باعث ایجاد کم خونی می‌شود.

همه این موارد باعث مصرف و یا نیاز مقدار بسیار زیادی آهن می‌شوند و اگر آهن کافی به بدن نرسد، از ذخایر بدن استفاده می‌شود.

ذخایر آهن هم ممکن است ناکافی باشند و بنابراین منجر به کم خونی می‌گردد.

یکی دیگر از مسائلی که منجر به فقر آهن و کم‌خونی فقر آهن می‌‌شود، خونریزی به دلایل مختلف و در مورد خانم‌ها به خصوص به دلیل قاعدگی ماهیانه در آنها است که می‌تواند ذخایر آهن را تخلیه کند.

معمولاً وقتی مقدار قاعدگی کم باشد، آهن زیادی از بدن دفع نمی‌شود و بنابراین کم‌‌خونی یا فقر آهن ظاهر نمی‌شود، ولی در خیلی از موارد ممکن است مقدار خونریزی ماهیانه زیاد باشد و بر خلاف تصور عامیانه که فکر می‌کنند خون قاعدگی خون کثیفی است که از بدن دفع می‌شود، خون شریانی و تمیز بدن می‌باشد که دفع شده و بنابراین مقدار زیادی آهن را با خود دفع می‌کند و فقر آهن و کم‌خونی ممکن است ظاهر شود.

علت‌های دیگری هم ممکن است وجود داشته باشند که شایع و با اهمیت نیستند و به ندرت دیده می‌شوند. به طور کلی خانم‌ها در معرض دو مساله مهم هستند: قاعدگی و حاملگی که هر دو می‌توانند موجب کم‌خونی شوند.

اگر مادر حامله کم‌خون باشد چه مسائلی اتفاق می‌افتد؟

اگر خانمی بخواهد حامله شود و در حاملگی کم‌خونی وجود داشته باشد، یعنی میزان هموگلوبین کمتر از 9 گرم در دسی‌لیتر باشد، میزان سقط خود به خودی افزایش پیدا می‌کند، وزن کم جنین و نیز عقب‌ رفتگی رشد جنین در رحم و زایمان زودرس افزایش پیدا می‌کند.

به خصوص اگر کم‌خونی در ابتدای حاملگی وجود داشته باشد.

حالا اگر میزان هموگلوبین خیلی کمتر (زیر 6 گرم در دسی‌لیتر) باشد، می‌تواند باعث نارسایی جفت و اختلال در رشد جنین شود، حتی می‌تواند منجر به مرگ جنین گردد.

هم چنین پاره شدن مامبران جنینی (کیسه آب) را به کم‌خونی نسبت می‌دهند و کم‌خونی می‌تواند این خطر را هم افزایش دهد.

کم‌خونی می‌تواند فعالیت فیزیکی خود خانم حامله را مختل کند، به طوری که ممکن است احساس ضعف خیلی شدیدی داشته باشد.

حتی در موارد شدید می‌تواند باعث نارسایی قلبی و یا مرگ مادر شود. گاهی اوقات ترمیم زخم در این افراد به سختی صورت می‌گیرد.

بنابراین باید به این مسائل فکر کرد و هر خانمی که تصمیم می‌گیرد حامله شود، باید در بررسی‌های قبل از بارداری حتماً از نظر کم‌خونی و فقر آهن بررسی شود.

برای فقر آهن فریتین خون اندازه‌گیری می‌شود و برای تشخیص کم‌خونی، میزان هموگلوبین اندازه‌گیری می‌گردد و بر حسب این دو مورد تصمیم گرفته می‌شود که چه اقدامی باید برای خانم انجام شود.

بر حسب میزان شدت کم‌خونی یا فقر آهن، آهن به صورت تزریقی یا خوراکی می‌تواند در نظر گرفته شود.

یکی از مکمل‌هایی که قبل از حاملگی تمام خانم‌ها باید استفاده کنند و ثابت شده که می‌تواند جلوی یک سری از ناهنجاری‌ها (به خصوص ناهنجاری لوله عصبی) را در جنین بگیرد، اسید فولیک است.

متاسفانه در جامعه ما خیلی از اوقات دیده می‌شود که اسید فولیک با آهن اشتباه گرفته می‌شود و وقتی از خانم پرسیده می‌شود که آیا آهن مصرف می‌کنی، می‌گوید بله، فولیک اسید می‌خورم.

در حالی که اسید فولیک یکی از ترکیباتی است که در ساخت عناصر خونی دخالت دارد و به دلیل اینکه از ناهنجاری‌های جنینی جلوگیری می‌کند، بسیار اهمیت دارد و خانم‌ها باید حتماً از قبل از حاملگی شروع به مصرف آن کنند و تا 1 تا 3 ماه از ابتدای حاملگی و گاها ممکن است تا انتهای حاملگی لازم باشد اسید فولیک استفاده کنند.

خیلی از اوقات قرص‌ها ترکیب آهن و اسید فولیک را با هم دارند و شاید علت اینکه خانم‌ها این دو را با هم اشتباه می‌کنند، همین باشد.

بنابراین برای فقر آهن، میزان فریتین اندازه‌گیری می‌شود و در صورتی که میزان آن کمتر از 30 نانوگرم در دسی لیتر باشد، تشخیص فقر آهن برای خانم گذاشته می‌شود و زیر 15 نانوگرم در دسی‌لیتر، قطعاً فقر آهن وجود دارد، ولی اگر هموگلوبین کاهش پیدا کند، در آن زمان از اصطلاح کم‌خونی استفاده می‌شود.