در مسئله وقف ما با مسائلی روبرو می شویم چون: وقف چیست؟ چگونه وقف بكنيم؟ چه چيزي وقف بكنيم؟ فرق وقف با مفاهیم مشابه چون انفاق و صدقه در چیست؟در طول تاریخ چه بر سر وقف و موقوفات آمده است؟

در فرهنگ دینی انسان كه كرامت خود را به استناد خلافت خويش از آفريدگار نظام هستي دارد و گذشته از جاودانگي در آخرت مي‌تواند چهره‌اي ماندگار از خود در دنيا ترسيم نمايد. بواسطه افعال مورد قبول خدا باشد سهمي از عنداللّهي شدن دارد و طبق آية: ﴿مَا عِندَكُمْ يَنفَدُ وَمَا عِندَ اللَّهِ بَاقٍ﴾[1]باقي خواهد ماند. وقف و صدقه نموداري از اين رهنمود حيات مستمرّ است.
نهاد وقف همانند به بار آوردن فرزند صالحِ سالك و داعي محبوب و ماندگار است. چنانكه همسان سنّت صحيح و ماندگار است لذا اين امور در كنار هم قرار گرفته‌اند از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) نقل كرده‌اند كه: «ستّةٌ تَلْحَقُ المؤمنَ بَعْد مَوتِه: ولدٌ يَستغفر له و مصحفٌ يخلفه و غرسٌ يفرسه و قليبٌ يحفره و صدقة يجريها و سنّةٌ يُؤخذ بها من بعده»[2]
وقف و صدقه هردو خیرات است اما در کیفیت و احکام خیرات باهم فرق دارند؛ وقف، صدقة جاريه و پوياست برخلاف صدقه جامد و ايستانیست.

از نمونه وقف های عالی تاریخ می توان از کارهای مرحوم سيّد مرتضي و شيخ طوسي و اين بزرگان در پایه گذاری حوزه علمیه نجف نام برد. مرحوم بحرالعلوم (رضوان الله عليه) مي‌گويد راز موفقيّت نجف در موقوفات سيّد مرتضي می داند. وضع مالي‌ او خوب بود و به جاي اينكه مال را وقف اطعام و شمع و ...بکند، وقف كرده كه لوازم‌ التحرير را به طلبه‌هاي نجف بدهد.

توصیه ای به واقفان محترم

واقفان با توجه به جاری و سیال بودن وقف و قوام آن به این سیالیت در انشاي صيغه وقف كاربري خاصي را در نظر نگيرند كه متوليان بعدي مجبور شوند در مدار بسته و جامد حركت كنند بلكه نحوة بهره‌ برداري از آن را مطلق و آزاد قرار دهند چون آنچه بايد از طلق بودن به در آيد و مقيّد و بسته شود خود عين است نه بيش از آن; مثلاً اگر كسي خواست زميني را بر اساس نیاز روز وقف بهداشت و درمان جامعه كند چنين انشاء ننمايد که: اين زمين مشخص, وقف بهداشت و درمان است ... عین مال را وقف عام نماید تا در صورتی که در آینده نیاز به تغییر کاربری ببر اساس مصلحت جامه رخ داد، بتوانند با حفظ عینیت وقف کاربری آن را تغییر بدهند.
در روايات ما ائمه (عليهم السلام) فرمودند: انسان كه مُرد عملش منقطع مي‌ شود مگر كسي كه يك سنّت پايدار و ماندگار بگذارد آن‌گاه مثال زدند به صدقه جاريه (وقف) اما در مقابل صدقه اگر چه دارای برکات فراوان بوده اما اثر آن آنی و کوتاه و زود گذر است.

پرده برداری از راز موفقعیت های بزرگ در نجف
از نمونه وقف های عالی تاریخ می توان از کارهای مرحوم سيّد مرتضي و شيخ طوسي و اين بزرگان در پایه گذاری حوزه علمیه نجف نام برد. مرحوم  بحرالعلوم (رضوان الله عليه) مي‌گويد راز موفقيّت نجف در موقوفات سيّد مرتضي می داند. وضع مالي‌ او خوب بود و  به جاي اينكه مال را وقف اطعام و شمع و ...بکند، وقف كرده كه لوازم‌ التحرير را به طلبه‌هاي نجف بدهد.
ایشان طلبه‌هايي كه  به درسشان می آمدند را شناسايي كرده واگر طلبه خيلي زرنگ بود ماهي دوازده دينار به او شهريه می داد كه تو فقط درس بخوان, يكي ديگر را بررسي كرده او هم خوش‌ استعداد است اما به استعداد اين نمي‌ رسد ماهي هشت دينار به او داد با این موقوفات ایشان شيخ محمدحسن طوسي قاضي عبدالجبّار, اين قاضي عبدالجبّار و..را پروش داد.[3]

ثلث مالت را خودت وقف کن
جامعه ما , جامعه بسيار پربركتي است جامعه ما باید مالي را براي كشف داروهاي بيماري‌ هاي صعب‌ العلاج وقف كند؛ برای تولید دانش های بنیادین, برای ایجاد مشاغل پایدار. به فردی که درآمد ندارد میشود  صدقه داد اما می شود با وقف هم برای او شغل پایدار ایجاد و هم کرامت او را حفظ کرد و از طرفی از تنبلی و هدر رفت سرمایه در جامعه جلوگیری کرد.
انسان چراغ را پشت سر نمی گیرد بلکه جلو می گیرد تا راه را روشن کند؛ هرگز به اين فکر نباشيم که بميريم بچه‌ها براي ما کار کنند.
حضرت امير‌المومنين (سلام الله عليه) می فرماید: که مزاحم ديگران نباش[4] وصي خودت باش، خودت مشخص بکن زمان حياتت ثلث خودت را وقف بکن يا براي بيمارستان يا علم یا کارخانه خوب یا مسجد یا باشگاه و ...
با وقف های درست می توان جوانان را از خطرات حفظ کرد
امروز با وقف می توان اين جوان‌ ها را از خطر برهانيم. اينها را ساماندهي کنيم. چه بسیار از جوانانی که در اثر نبود وقف صحیح نمی توانند ازدواج کنند, ما می توانیم با یک وقف جاریه و نه صدقه ساکن، نسل های متمادی را از آفت گناه نجات بدهیم. اگر خدايي ناکرده يک جواني کج‌ راهه برود، زندگي براي آن پدر و مادر و حتی براي آن جامعه تلخ است.
متاسفانه وقف با چنین کاربد عظیم و تمدن ساز در اثر طغيانِ حاكمان زراندوز و سرداران سرير سيم‌ و وزیران دنیاپرست همانند بسياري از احكام و حِكَم در مدت زمان حکومت پهلوی به دست نسيان سپرده شد و یا درآمد آن مصرف نابجا می شد؛ با قيام بنيان‌ گذار جمهوري اسلامي ايران امام خميني(ره) و اجتهاد فقيهانه و تسديد همه‌جانبه مراجع عظام تقليد و نايبان عامّ حضرت امام مهدي موجود موعود(عج) و جهاد خالصانه امت بزرگ و ملت بزرگوار ايران بخش قابل توجهي از آن قوانينِ پوشیده و فراموش شده وقف احیاء شد.

امروز با وقف می توان اين جوان‌ ها را از خطر برهانيم. اينها را ساماندهي کنيم. چه بسیار از جوانانی که در اثر نبود وقف صحیح نمی توانند ازدواج کنند, ما می توانیم با یک وقف جاریه و نه صدقه ساکن، نسل های متمادی را از آفت گناه نجات بدهیم. اگر خدايي ناکرده يک جواني کج‌ راهه برود، زندگي براي آن پدر و مادر و حتی براي آن جامعه تلخ است.

وقف سهم تعيين‌كننده‌اي در تأمين اركان تمدّني كه در متن تديّن نهفته است دارد. امروز نیز باید هوشیار باشیم که با هم واقفان صحیح وقف کنند و هم ناظران در امانت وقف خیانت نکنند که شاید در ظاهر و در کوتاه مدت این عمل به مصلحت حاکمان و ناظران وقف است اما در طولانی مدت چون گذشته بار دیگر مردم از وقف و انفاق ناامید می کند و گناه اخروی آن بسی سنگین تر از مصائب دنیایی آن است.
پی نوشت ها:
[1] - سوره نحل، آيهٴ 96
[2] - وسائل الشيعه (طبع مؤسسه آل‌البيت), ج19, ص173, كتاب الوقوف و الصدقات, باب 1. آثار شش چيز بعد از مرگ مؤمن به او مي‌رسد 1ـ فرزندي كه براي او استغفار كند 2ـ كتابي كه اثر تأليفي او باشد 3ـ درختي كه غرس كرده باشد 4ـ چاه آبي كه حفر كرده باشد 5ـ صدقه‌اي كه جريان داشته باشد (وقف) و سنّتي كه بعد از او مورد عمل قرار گيرد.
[3] - ریحانة الادب،ج 4،ص 190- رجال نجاشی،ص 261.
[4] - «كُنْ وَصِيَّ نَفْسِكَ»نهج البلاغه, خطبه254.