سیر تحولات میدان توپخانه تهران

میدان توپخانه یکی از قدیمی‌ترین  و مهم‌ترین میدان‌های تاریخی تهران است. در این مقاله سیر تحول این میدان را که بخشی از تاریخ تهران در آن نهفته است، معرفی می‌کنیم.

 

میدان در زبان فارسی همان کلمه پیاتزا است که در مفاهیم شهری اروپا مطرح می‌شود. در واقع میدان‌ها نوعی فضاهای جمعی هستند که ویژگی اجتماعی-فرهنگی ، اقتصادی و سیاسی را در تمامی  شهرهای دنیا دارا هستند. این فضاها در تمامی شهرها نوعی مکان‌های عمومی هستند که شهروندان هر شهری در مناسبت‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در این مکان‌ها امکان تجمع و تحرک اجتماعی را خواهند داشت.

 

 

موقعیت قرار گیری میدان توپخانه تهران

میدان توپخانه که فضایی محصور بوده، توسط شش خیابان با محیط بیرونی خود ارتباط داشته است. این شش خیابان که تا امروز نیز وجود دارند و موقعیت آن‌ها تغییر چندانی نکرده، عبارتند از:

 

خیابان‌های شمالی-جنوبی شامل

خیابان ناصریه (ناصر خسرو)، خیابان باب همایون یا الماسیه، رابط میدان و ارگ سلطنتی

 

خیابان‌های شمالی شامل

خیابان لاله‌زار در مقابل خیابان ناصریه

خیابان امین‌السلطان یا علاءالدوله (فردوسی) روبه روی خیابان باب همایون

 

خیابان‌های شرقی-غربی شامل

خیابان چراغ گاز (امیر کبیر) در ضلع شرقی میدان

خیابان مریض‌خانه (سپه – امام‌خمینی) در بدنه غربی میدان

 

در محل اتصال هر یک از این خیابان‌های رو به میدان،‌ دروازه‌ای ساخته می‌شود. به این ترتیب میدان توپخانه دارای شش دروازه بود که  این دروازه‌ها عبارتند از:

 

جنوب میدان

دروازه شمس‌العماره در ابتدای خیابان ناصریه و دروازه دولت در ابتدای خیابان باب همایون

 

شمال میدان

سردر لاله‌زار در ابتدای خیابان لاله‌زار و دروازه علاءالدوله در ابتدای خیابان سفرا یا امین‌السلطان یا علاءالدوله

 

شرق میدان

دروازه چراغ گاز در ابتدای آن خیابان

 

غرب میدان

سردر خیابان مریض‌خانه

 

در بین این دروازه‌ها فقط دروازه‌های جنوبی میدان خیلی مجلل و رفیع بوده‌اند و دروازه‌های دیگر بیشتر به عنوان سردر عمل می‌كردند.

 

 

 

 

 بررسی دوره‌های تحول میدان توپخانه

 

با مراجعه به نقشه‌ها و تصویرهای میدان توپخانه و با مطالعه مقاطع رشد و تغییر شهر تهران و تحولات شهرنشینی، می‌توان دوره‌های کالبدی شهر را شناسایی کرد.

 

 

حاصل مطالعات و بررسی نقشه‌ها و تصویرها روشن می‌سازد که میدان، از نظر شکلی و کالبدی، تا به امروز، سه دوره اصلی را طی کرده است.

 

 

 

 

دوره اول

از آغاز شکل‌گیری میدان تا تکمیل شدن نخستین آن را در بر می‌گیرد و مصادف است با اولین توسعه طراحی‌شده شهر تهران در عهد ناصری و از نظر زمانی، فاصله سال‌های ۱۲۶۰ تا ۱۳۰۰ هجری شمسی را شامل می‌شود. در این دوره، پس از تثبیت شکل اصلی میدان، تغییرات جزئی و موضعی در شکل و کالبد و عملکرد ابنیه گرداگرد میدان رخ می‌دهد، ولی کلیت فضایی میدان تغییر نمی‌کند و شکسته نمی‌شود. 

 

 

میدان توپخانه در قدیمی‌ترین نقشه تهران كه نقشه دارالخلافه تهران، تهیه شده توسط موسیو كرشیش در سال ۱۲۷۵ ه.ق برابر با ۱۲۳۳ ه.ش است، دیده نمی‌شود. اما با گسترش تهران از سمت شمال میدان ارگ، میدان توپخانه در نقشه دارالخلافه ناصری تهران (تهیه شده توسط عبدالغفار در سال ۱۳۰۲ ه.ق برابر یا ۱۲۷۵ ه.ش) دیده می‌شود.

 

بنابراین میدان توپخانه، در پی گسترش شهر در زمان سلطنت ناصرالدین شاه احداث شد و پیش از آن اراضی مربوطه، به باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی اختصاص داشت. احداث میدان توپخانه جدید به محمدابراهیم‌خان معمارباشی (محمدابراهیم‌خان آذربایجانی وزیر نظام دایی) واگذار شد. وی در شمال و جنوب و غرب میدان که شکلی مستطیل داشت و طول آن در جهت شرقی-غربی قرار گرفته بود، حجره‌ها و انبارهای دوطبقه‌ای ساخت.

 

 

 

دوره دوم

دوره‌ی دوم مصادف است با تغییر حکومت قاجار و روی کار آمدن حکومت رضا‌شاه و تغییر الگوهای گذشته و پیدایش روابط جدید و شروع مدرنیزاسیون و در نتیجه، وقوع تغییر و تحولات جدی در چهره شهر تهران، که در نهایت به شکسته شدن قالب قبلی میدان منجر می‌شود.

 

 

شکل جدید میدان  در فاصله سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ تکمیل و تثبیت می‌شود و این وضعیت کم و بیش تا حدود ۱۳۴۰ باقی می‌ماند، ولی از ۱۳۲۰ به تدریج دچار تغییر فرسایش ‌می‌شود. در دوره دوم میدان توپخانه، شکل میدان مشخص است و با محدوده گذشته میدان تفاوتی ندارد و همان شکل مستطیل با همان نسبت طول و عرض و ابعاد حفظ شده است. 

 

کلیه مسیرهای منتهی به میدان، پهن‌تر شده و به صورت خیابان‌های سواره‌رو تغییر شکل یافته است. ساختمان شهرداری جدید و دو ساختمان تازه در طرفین خیابان‌های لاله‌زار و فردوسی احداث می‌شوند.

 

ساختمان نبش خیابان فردوسی و میدان سپه که همان موزه صنعتی است، هنوز باقی‌مانده و در سال‌های اخیر مرمت شده است. 

 

در ضلع شرقی نیز ساختمان جدید بانک شاهی دیده می‌شود. کل بدنه شرقی میدان و تغییرات آن در این دوره به این صورت است که دیواره سراسری میدان به کلی تخریب شده است و به جای ساختمان قدیمی بانک شاهی دوره‌ی قاجار، ساختمان جدیدی بنا شده که تلفیقی از سبک مدرن با نمای سنتی است و عنوان بانک شاهنشاهی نیز روی آن مشخص است. 

 

 

در بدنه‌ی غربی نیز ساختمان نظمیه هنوز بر جای خود باقی است. در کنار آن ساختمان چهارطبقه‌ای که به نام لیستر معروف بوده، قرار داشت که تا چند سال قبل وجود داشت و به دلیل احداث مترو تخریب شد که در تصویر بالا به خوبی دیده می‌شود.

 

 

در تصویر بالا بانک شاهنشاهی (بانک تجارت فعلی در شرق میدان و ساختمان شهرداری، در ضلع شمالی) دیده می‌شود.

 

 

در تصویر بالا ساختمان تلگرافخانه در ضلع جنوبی میدان دیده می‌شود.

 

 

 

دوره سوم

مصادف با زمانی است که شکل شهر و روابط شهری گذشته به کلی دگرگون می‌شود و به تبع آن، کالبد میدان نیز از ارزش‌ها و عملکردها و قالب‌های قبلی کاملا دور می‌شود و الگو و سبک بین‌المللی در معماری و شهرسازی مورد توجه قرار می‌گیرد. توسعه سریع شهر تهران و ازدیاد جمعیت شهرنشینی و شروع ساخت و سازهای جدید چهره معاصر شهر تهران را به وجود می‌آورد. پایین آمدن اعتبار فرهنگی بافت شهری گذشته و تغییر عملکرد بخش‌های قدیمی‌تر شهر و بروز مشکلات امروزی در این دوره رخ می‌کند. این مقطع را می‌توان دوران انحطاط فضاهای شهری در تهران و دوره به تخریب کشیده شدن میدان به حساب آورد كه طی آن این فضا به تدریج با اقدامات نابجا تخریب می‌شود و از فضایی معتبر و مركزی در سطح شهر به فضایی پر از گره‌های ترافیکی و مكانی فاقد ارزش‌ها فرهنگی و كالبدی و فضایی تبدیل می‌شود.

 

 

در اواخر دهه سی و شروع دهه چهل، با تخریب ساختمان شهرداری در ضلع شمالی میدان، زمین آن پس از مدتی بلاتكلیفی به میدان ضمیمه می‌شود و ابتدا به صورت توقفگاه و سپس به منزله پایانه اتوبوس‌رانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. بدنه مربوط به خیابان پشت شهرداری به بدنه شمالی میدان تبدیل شده است و  بدنه‌ی غربی دهانه‌ی مترو  در آن ساخته می‌شود و بدنه‌ی جنوبی میدان برج جدید مخابرات جایگزین ساختمان سابق آن شده است. این برج با ارتفاع بسیار زیاد، كه قرابتی با ابعاد میدان و بناهای اطراف آن ندارد، احداث شده و تا امروز باقی مانده و سراسر بدنه جنوبی میدان را اشغال كرده است.

 

 

از آنچه که در سیر تحول میدان توپخانه‌ تهران مطرح شد، به چنین برداشتی خواهیم رسید که اگرچه تحولات شهری ریخت شهر را متحول می‌کند؛ ولی آنچه که به عنوان خواستگاه‌های انسانی-اجتماعی و فرهنگی در شهروندان وجود دارد، دارای جایگاه ریشه‌ای بوده و هرگز تغییر نمی‌کند.  با تمامی تغییرات رخ داده در بدنه‌های شمالی (تخریب کامل ساختمان شهرداری)، جنوبی و غربی میدان، در آن مکان نه کوچه‌ای وجود دارد و نه ساختمان شهرداری، ولی به بدنه‌ی شمالی میدان همچنان کوچه‌ی پشت شهرداری می‌گویند.