تکیه امیرچخماق ، میدانی گم شده در تاریخ شهری یزد

تکیه امیرچخماق از جاذبه‌های تاریخی شهر یزد مربوط به قرن نهم هجری است. این تکیه و مجموعه ساختما‌های اطراف آن به دست جلال الدين اميرچخماق تیموری، حاکم وقت شهر یزد ساخته شده است. 

در شهر یزد، تکیه‌ها و حسینیه­‌ها اکثرا در مراکز محلات و در کنار عناصر دیگری چون مسجد، بازار، کاروانسرا، حمام­، آب انبار و غیره به صورت مجموعه‌­های محله‌­ای و دارای شکل ساختاری و کالبدی معینی به شکل پله‌ای در یک ضلع و در سایر وجوه به شکل رواقی ۲ طبقه یا گاها یک طبقه شکل گرفته است که تکیه امیرچخماق نیز از این امر مستثنی نبوده و از همین الگوی ساختاری پیروی می‌کند.

موقعیت جغرافیایی و همسایگی‌های بنا

تکیه امیر چخماق مرکز شهر یزد و در شرق میدان امیر چخماق واقع شده است. در همسایگی های این اثر تاریخی، ورودی بازار حاجی قنبر (که در غرقه میانی بنا قرار دارد) و راسته بازار (در پشت تکیه) واقع شده است. ورودی آب انبار در یکی از غرفه‌های ضلع غربی تکیه قرار دارد و حمام چخماق و کاروانسرای بافتی‌ها در سمت غرب تکیه و کاروانسرای شعبان در سمت راست تکیه، یا همان بخش شمالی میدان، واقع شده است.

مسجد نو نیز در مجاورت همین بخش بنا شده است. از کوچه‌ی بازاچه‌ مازاری منتهی به میدان آب‌انبار «پنج بادگیر» یا آب انبار «ستی فاطمه» قرار دارد، که در حال حاضر به عنوان زورخانه مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. آرامگاه ستی فاطمه نیز در مقابل همین آب‌انبار واقع شده است.

تاریخچه مجموعه امیرچخماق

میدان امیرچخماق مربوط به قرن نهم هجری قمری و میدان شاه طهماسب، مربوط به قرن سیزدهم هجری قمری، دو فضای عمده شهری بوده‌­اند که گذرهای اصلی و راسته بازارها، این دو فضای شهری را به هم متصل می­‌کردند. مجموعه امیرچخماق، به عنوان یکی از مهم‌ترین مجموعه­‎های شهر یزد، در دوره‌­های مختلف تاریخی شامل فضاهایی چون مسجد، کاروانسرا، خانقاه، چاه آب سرد، آب‌انبار، بازار، بقعه و تکیه بوده ­است. این مجموعه يادگاری از دوران حكومت اميرچخماق شامی است. جلال‌الدين اميرچخماق كه به دستور شاهرخ تيموری به حكومت يزد رسيد، با همکاری همسر خود فاطمه خاتون، آثاری چند در يزد بنا كرد که میدان امیر چخماق از جمله آنان است. امروزه، در اثر تغییرات ایجادشده در شهر یزد و خیابان‌کشی در دوره‌های مختلف، میدان شاه طهماسب تخریب و ساختار جدیدی در ریخت شهر حاصل شده است.

نمایی از میدان امیر چخماق یزد و تکیه امیر چخماق

اطلاعات معماری

پس از خیابان‌کشی­‌های دوره پهلوی، شکل میدان امیر چخماق دچار دگرگونی­‌های عمده شد. جداره‌­های میدان تخریب و میدانی کوچک تعریف شد و مسجد امیرچخماق با میدان مقابل حسینیه، ادغام شد.

در دوره‌های بعد، پس از تحولات بسیار، تنها جداره باقی‌مانده، بدنه جنوب شرقی، یا همان بدنه اصلی تکیه امیرچخماق (که هم‌اکنون نیز در این میدان قرار دارد) است. این تغییرات به صورت عمده مربوط به دوره رضاشاهی به بعد هستند. جداره اصلی تکیه امیر چخماق (که تنها جداره اصیل باقی مانده است)، شامل مجموعه غرفه‌­هایی با مصالح آجری است که در سه طبقه پوسته را شکل داده­ و به صورت پلکانی بر روی هم قرار گرفته‌­اند. این غرفه­‌ها در ۴ ردیف عمودی، به صورت دو طبقه و همچنین غرفه‌­هایی که در محور اصلی قرار گرفته‌اند و به صورت ۳ طبقه طراحی شده‌اند. این بخش از بنا نسبت به سایر طاق‌نماها، خود را تا ارتفاع بالاتری کشیده و همچنین دارای تزیینات مفصل کاشی‌کاری است.

این بخش احتمالا مکانی برای بزرگان شهر بوده تا به عنوان بالاترین مقا‌م‌­های دولتی در نقطه تمرکز تکیه قرار گیرند و به تماشای مراسم تعزیه بپردازند که در محوطه میانی (میدان) اجرا می‌­شد. مناره‌­های تکیه نیز بر بالای همین غرفه­‌های میانی قد بر افراشته­‌اند. یکی دیگر از بخش‌های دیدنی این میدان، نخل بزرگ آن است که به نخل حیدری‌ها معروف بوده و به گفته‌ی عبدالحسین آیتی پیشینه‌ی این نخل به ۴۵۰ سال پیش و دوره صفوی می‌رسد. ایرج افشار تاریخ وقف پوشش سیاه این نخل را که بر رویش علامت شیر و خورشید قرار دارد، در رجب ۱۲۲۹ هجری قمری (تیر ۱۱۹۳) و برابر با ۲۰۰ سال قبل ذکر کرده است.

مراسم نخل‌برداری از ویژگی‌های منحصر به فرد از ميان مراسم‌ ويژه محرم و عزاداری در یزد محسوب می‌شود که با همکاری و همدلی اهالی در تمام مراحل مراسم، از کمک مالی گرفته تا کمک در تزئین و عَلَم کردن و حمل آن در روز عاشورا و ... برگزار می‌شود. جالب این که در برخی موارد، زرتشتیان یزد نیز در ساختن نخل‌ها، همیاری و همکاری دارند. آن‌ها حضرت سیدالشهدا (ع) را همسر شهربانوی ایرانی دانسته و نسبت به وی احترام و ارادت خاصی قائل هستند.

نخل تاریخی تکیه امیر چخماق

تکیه امیر چخماق دارای دو منار است که در یک بر حسینیه واقع شده‌اند. در هنگام سوگواری و نخل برداری، حاکم در غرفه شاه‌نشین و بانوان در دیگر غرفه‌ها تکیه می‌زدند و به تماشای مراسم می‌پرداختند.

تکیه امیرچخماق، سال ۱۳۳۶

گروهی معتقد هستند که مناره‌های امیر چخماق جنبه‌ی تاریخی ندارد، ولی وضعیت ساختاری و شکلی بنا به گونه‌ای است که در تاریخ  ۱۳۳۰/۱۰/۱۱ از طرف وزارت فرهنگ با شماره ۳۸۳ در فهرست آثار تاریخی و ملی به ثبت رسیده است. در کتاب‌های مختلفی که از طرف باستان‌شناسان ایرانی و خارجی درباره‌ی ایران نوشته شده، از تکیه امیرچخماق به عنوان معرف شهر یزد نام برده‌اند.