امر به معروف؛ امر به اخلاق یا احکام؟

آنچه در آموزش و تبلیغات عمومی مرتبط با «امر به معروف و نهی از منکر » ارائه می شود، این تصور را ایجاد می کند که موضوع این فریضه تنها احکام و مقررات شرعی است. لذا مصداق هایی که معمولاً از معروف و منکر در ذهن‌ها وجود دارد از مسائلی چون حجاب و نماز یا روزه‌خواری و موسیقی فراتر نمی رود.

بسیاری از کسانی که دایره شمول این موضوع را فراتر می دانند نیز بدون ذره‌ای تردید در شرعی بودن ماهیت معروف و منکر، تنها براساس تأکید شریعت بر اخلاق، آن هم با اما و اگر و احتیاط فراوان، گوش های کوچک و کم رنگ از این دایره را برای رفتارهای اخلاقی در نظر می گیرند. 

این در حالی است که قرآن و متون اصیل اسلامی این نوع نگاه را مردود و موضوع اصلی و مستقیم امر به معروف و نهی از منکر را امور وجدانی و اخلاقی، که میثاقی فرادینی و همگانی است، می داند. برای درک این حقیقت کافی است به معنای لغوی دو واژه «معروف » و «منکر » و کاربردهایشان در متون دینی توجه کنیم.

معروف یعنی آنچه در عُرف و افکار عمومی پسندیده می شود و منکر یعنی آنچه برای عموم انسان‌ها ناپسند و زشت جلوه می‌کند. چنان‌که واضح است، در این مفهوم هیچ‌گونه قید و چارچوب مذهبی وجود ندارد؛ همان گونه که وقتی سخن از اخلاق خوب یا بد به میان می آید، چیزی جز آنچه آدمیان، فراتر از باورها و مرزبندی‌های دینی می‌پسندند یا بد می شمارند، مطرح نیست.

بر این اساس وقتی متون دینی، ما را در برابر معروف و منکر، مسئول و درباره امر و نهی به آنها موظف می‌داند، هدف مستقیمی جز ترویج اخلاق مداری و مقابله با بی‌تفاوتی نسبت به تضییع آن ندارد. همان گونه که هیچ یک از کاربردهای فراوان این دو واژه در قرآن، به موضوعات درون دینی و احکام و مقررات شرعی اختصاص نیافته و تنها در اموری چون شیوه برخورد با همسر یا دیگران به کار رفته است.

معروف یعنی آنچه در عُرف و افکار عمومی پسندیده می شود و منکر یعنی آنچه برای عموم انسان‌ها ناپسند و زشت جلوه می‌کند. چنان‌که واضح است، در این مفهوم هیچ‌گونه قید و چارچوب مذهبی وجود ندارد؛ همان گونه که وقتی سخن از اخلاق خوب یا بد به میان می آید، چیزی جز آنچه آدمیان، فراتر از باورها و مرزبندی‌های دینی می‌پسندند یا بد می شمارند، مطرح نیست.

البته این سخن منافاتی با وجوب دعوت به رعایت ضوابط دینی و نهی از نادیده گرفته شدن محرمات الهی ندارد. چرا که پس از آگاهی نسبت به فرمان خداوند، هیچ رفتاری اخلاقی‌تر از تسلیم در برابر آن و هیچ کاری زشت‌تر از بی اعتنایی به آن نیست. ولی با این حال، نتیجه و لوازم این رویکرد با آنچه در نگاه رایج به معروف و منکر وجود دارد، بسیار متفاوت است.

بی‌توجهی به مفهوم و کاربرد قرآنی این واژه‌ها نتیجه‌ای جز جابه‌جایی اولویت‌ها، تقدّم تعصبات فرقه‌ای بر ارزش‌های اخلاقی، بهره‌گیری از روش‌های نادرست امر و نهی و تبدیل مطلوبی انسانی و دلنشین به امری تحمیلی و بی‌منطق نخواهد داشت.

اما دقت به این نکته‌ مهم، علاوه بر آنکه جایگاه و گستره این فریضه حیاتی را به مهم‌ترین و همگانی‌ترین ارزش‌های انسانی ارتقا می‌دهد، مراتب و روش اجرای آن را نیز روشن می‌کند.

زیرا آنچه در عمل محقق می‌شود، چیزی جز نظارت و دعوت همگانی برای پاس‌داشت انسانیت و زندگی عادلانه اخلاقی نیست.

در این نگاه، همواره اولویت با آگاه سازی است و امر و نهی دیگران، چیزی جز تأکید بر وجدان اخلاقی خودشان درباره معروف و منکر نیست. چنین اصل زیبا و خردپسندی اگر به‌درستی شناخته و معرفی شود، نه‌تنها هیچ نسبت و تشابه‌ی با رفتارهای غیراخلاقی و دخالت در حریم خصوصی دیگران پیدا نمی‌کند، بلکه به مطالبه اصلی وجدان و افکار عمومی برای تضمین اخلاق در جامعه تبدیل خواهد شد.

منبع:

ماهنامه خیمه

تبیان