تاريخ يزد پيش از اسلام

يزد واژه اي باستاني است که ريشه در "يشت" (Yast) يا "يزت" (Yazt) و "يسن" (Yasn) به معناي ستايش، نيايش، پرستش، ايزد و ... دارد. يکي از فصول پنج گانه اوستا هم به يکي از اين نام ها يعني "يشت" خوانده شده است.  در پاره اي از متون قديمي، يزد را دارالعباد نيز گفته اند. "احمد کاتب" مورخ يزدي قرن نهم هجري قمري نوشته است که"در سال 504 هجري قمري ملکشاه سلجوقي حکومت يزد را به "علاء الدوله کالنجار" واگذار کرد و آن را "دارالعباده" ناميد.
استان يزد از سرزمين هاي کهن و تاريخي ايران زمين است. در بعضي از منابع، بناي اوليه برخي از شهرهاي اين استان چون ميبد را به حضرت سليمان عليه السلام ، يزد را به ضحاک و اسکندر مقدوني و ابرکوه را به حضرت ابراهيم عليه السلام نسبت داده اند.  اين امر بيانگر قدمت و ديرينگي پيشينه تاريخي و فرهنگي مردم اين ديار است. مجموعه آثار باستاني پراکنده موجود در اين استان نيز، به سهم خود مبين اين پيشينه تاريخي است.
آثاري چون دست افزارهاي سنگي بدست آمده در دره هاي شيرکوه، نگاره هاي روي تخته سنگ کوه ارنان، تکه سفال هاي منقوش نارين قلعه ميبد - متعلق به دوره ايلامي، غارهاي استان و آثار معماري و شهر سازي باستانی و ... نشان می دهد مدنیت یزد، در چهار کانون باستانی "مهریز و فهرج" ، "یزد" ، "رستاق و میبد" و "اردکان" متمرکز بوده است.
پژوهشگران این منطقه را که در مسیر شاه راهای باستانی "ری - کرمان" و "پارس - خراسان" قرار داشت، جزو سرزمین های دور دست ماده ها شمرده اند.  این منطقه در نیمه هزاره نخست پیش از میلاد، در سرنوشت سیاسی اتحادیه های قبایل ماد سهم به سزایی داشت. در آن موقع یزد در یک چهار راه منطقه ای قرار داشت و نقش مرزبانی ایالت ها و نگهبانی راه های بسیاری که به چهار سوی ایران می رفت را ایفا می کرد.
بی گمان منطقه یزد در دوران هخامنشی دارای راه های بزرگ ونیز تاسیسات راهداری و مراکز پستی و چاپاری بوده، زیرا علاوه بر راه های شناخته شده باستانی، راه های دیگری را از روی مدارک پیشین باز یافته اند که در آن روزگار، به مراکز اقتصادی و فرهنگی ایران باستان می پیوست.  منطقه یزد در دوره ساسانی به ویژه در روزگار "قباد انوشیروان" و "یزدگرد اول" از جایگاه اجتماعی و اقتصادی ویژه ای برخوردار و به عمران و آبادی آن توجه بسیار شده بود.
علاوه بر این، وجود پاره ای از یادمانهای کهن دینی در این منطقه، نشان می دهد که پیش از فراگیر شدن آئین "نوزرتشتی" ساسانی، ادیان باستانی ایرانی دیگری در این سرزمین رواج داشته اند. از این میان می توان به آیین های "مهرپرستی" و "نیایش آناهیتا" اشاره کرد. همچنین برخی دیگر از نمادهای باستانی به ویژه چند نیایشگاه کهن "الهه آناهیتا" مانند "پارس بانو"، "پیر سبز"  "پیر نارکی" و ... که از دیر باز در این مناطق پایدار بوده، نشانگر این مطلب است.
از نشانه های گویا و مبین تاریخ دیرین یزد، "سرو پنج هزار ساله" ابرکوه، کشف آثار تمدن ماقب تاریخ در "غربالبیز" مهریز و کشف سکه های مربوط به زمان "پوراندخت ساسانی" است که در میبد ضرب شده اند.  مكاني كه هر گروه از ساكنان،كشورگشايان و رهگذران حيران از جاذبه ها و دافعه هاي مختلف آن و تحت تاثير آب و هواي متغير منطقه كوشيده اند فراخور حال خود، نامي براي آن برگزيده، تيزبيني خود را ثابت كنند.
از نامهايي كه براي اين شهر در منابع تاريخي و سفرنامه ها ذكر شده، موارد ذيل است: ايساتيس، كثه(زندان اسكندر)، دارالعباده، يزد، شهر بادگيرها، شهر حاج خليفه ها،  شهر دوچرخه ها اين سرزمين در زمره تاريخي ترين و باستاني ترين مراكز در گستره سرزمين تاريخي ايران است. زيرا با توجه به مدارك و شواهد مستندي، چون تپه هاي باستاني غربالبيز،سنگ نگاره هاي كوه ارنان، تاريخ حيات آدمي را در اين خطه ها تا هزاره هاي سوم پيش از ميلاد مسيح جلو مي برند.
ز قديمي اسكان مردمان در اين سرزمين، مي توان مهرپادين، غربالبيز خورميز، بهره(فهرج)، اردكان(ارد)، ميبد(قلاع موبدان) و… اشاره كرد كه در رأس همه جايگاه يزدان يايزد بوده است. به قول عبدالحسين آيتي، مورخ يزدي اهميت تاريخ يزد از حيث قدمت و كهنگي آن است كه مسلماً هزاران سال پيش از ظهور اسلام، اين شهر برپا بود و نزد ايرانيان باستان و زرتشتيان شهري مقدس و زيارتي بوده.
ماركوپولو جهانگرد ونيزي سده 13 ميلادي مي گويد: يزد شهر بزرگي است كه از لحاظ تجارت و رفت و آمد نقطه مهمي بشمار مي رود. موقعيت لجستيكي در مركز كشور، رونق نسبي تجارت و اقتصاد، تقدس خاص مذهبي و از همه مهمتر تلاش خستگي ناپذير و مستمر كويرنشينان عوامل اصلي تداوم حيات اين سرزمين محسوب مي شود.