جشن علوی

مولا یعنی چه؟

از جمله کلماتى که ما زیاد درباره وجود مقدس ایشان [امام علی (ع)] استعمال مى‏کنیم کلمه «مولا» است:

«مولاى متقیان»، «مولى الموالى» و گاهى «مولا» به‏طور مطلق: «مولا» چنین فرمود، به قول «مولا» چنین. این کلمه را اول بار شخص مقدس رسول اکرم درباره على علیه السلام در آن جمله معروف که شیعه و سنى درباره آن اتفاق نظر دارند اطلاق کرد، فرمود: مَنْ کنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِىٌّ مَوْلاهُ‏ «1» آن که من مولاى او هستم، این على (که من دست او را بلند کرده‏ام) مولاى اوست. بگذریم از اینکه در قرآن هم آیه‏اى هست که این کلمه در آن به کار رفته و در تفسیر آن وارد شده مقصود على علیه السلام است، آنجا که مى‏فرماید: فَانّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْریلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنینَ‏ «2» ولى این جمله‏اى که عرض کردم نصّ صریح رسول اکرم است.

کلمه مولا یعنى چه؟ ...

همین قدر اجمالًا عرض مى‏کنم که مفهوم اصلى این کلمه «قرب» و «دُنوّ» است. در مورد دو چیز که پهلوى یکدیگر و متصل به یکدیگر باشند، کلمه «ولاء» یا «وَلىّ» یا کلمه «مولا» به کار برده مى‏شود و لهذا غالباً در دو معنى متضاد به کار مى‏رود. مثلًا به خداوند اطلاق مولا نسبت به بندگان شده است و بالعکس؛ به آقا هم اطلاق شده و به غلام هم گفته مى‏شود. یکى از معانى کلمه «مولا» که مقصودم همین است، «مُعتِق» یعنى آزادکننده است. به کسى که آزاد مى‏شود «مُعتَق» مى‏گویند. کلمه مولا، هم به «مُعتِق» اطلاق شده است و هم به «مُعتَق»؛ یعنى هم به آزادکننده مولا مى‏گویند، هم به آزادشده.

اینکه رسول اکرم فرمود: مَنْ کنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِىٌّ مَوْلاهُ‏ مقصود چیست؟ مقصود کدامیک از معانى مولا است؟ من نمى‏خواهم بگویم که چه معنایى از نظر عقیده خودم در اینجا درست است، ولى به مناسبت بحثم عرض مى‏کنم ملّاى رومى همین حدیث را در مثنوى آورده و یک ذوقى به خرج داده است و از کلمه مولا معنى «مُعتِق» یعنى آزادى بخش را گرفته است. ظاهراً در دفتر ششم مثنوى است. داستان معروفى دارد؛ داستان قاضى خیانتکار و زن، که قاضى مى‏خواهد در صندوق مخفى بشود، او را مخفى مى‏کنند و به دوش حمّال مى‏دهند. بعد قاضى به آن حمال التماس مى‏کند که هرچه مى‏خواهى به تو مى‏دهم، تو برو و معاون مرا خبر کن تا بیاید این صندوق را بخرد. معاون او را خبر مى‏کنند، مى‏آید صندوق را مى‏خرد و او را آزاد مى‏کند. بعد ملا از اینجا گریز مى‏زند، مى‏گوید: همه ما در صندوق شهوات تن زندانى هستیم ولى خودمان نمى‏دانیم، احتیاج به آزادکننده‏اى داریم که ما را از این صندوق شهوات نفس و بدن نجات بخشد، انبیاء و مرسلین آزادکننده و نجات بخش هستند.

سپس مى‏گوید:

زین سبب پیغمبر با اجتهاد

نام خود وانِ على مولا نهاد

گفت هرکس را منم مولا و دوست‏

ابن عمّ من على مولاى اوست‏

کیست مولا، آن که آزادت کند

بند رقّیت ز پایت بر کنَد

این واقعاً یک حقیقتى است؛ یعنى قطع نظر از اینکه معنى جمله‏ مَنْ کنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِىٌّ مَوْلاهُ‏ همین باشد یا نباشد، یعنى پیغمبر که خودش و على را «مولا» نام نهاد به اعتبار آزادى بخشى بود یا نبود، این خود حقیقتى است که هر پیغمبر برحقى براى آزاد کردن مردم آمده است و خاصیت هر امام برحقى همین جهت بوده است.

....