اطلس فرهنگي استان يزد

 «طي هزاره هاي دور و قرون بي ابتدا مردمان سخت كوشي كه اجداد و اسلاف اين قوم بودند ، در اين بيابان هاي بي آب و باران ، در اين سرزمين وسيع دراندشت بي صاحب ؛ وديعه تمدن را حفاظت كرده اند و چراغ مدنيت را برافروخته اند .
اگر چه توفان و باد و خاك در همدستي درآمده بودند تا نوري نماند و چراغي روشن نباشد ، با اين همه در كنار درياي مواج شن رحل اقامت افكندند و با كفي آب و مشتي خاك و پري كاه ، ديوار بلند تاريخ [مسجد جامع يزد]را با خشت بر خشت نهادن برافراشتند و همان كف آب را از دل زمين از كاريز بر مي آوردند كه كيلومترها در زمين راه برده بود و اگر به پا در مياني ايمان و اراده و انديشه نبود چنين محالي ممكن نمي شد .
اما يزديان مدارا با طبيعت را خوب آموخته بودند كه بي هراس از بي كران كوير در حاشيه بياباني خشك و بي آب و علف بر ماندن ماندند ، ماندني كه ماندگار شد كه يزيان صبورند و فكور و شكور و هركجا بوده اند آباداني كرده اند و يزد را اگر ديار قنات و قنوت و قناعت گفته ايم سخني به گزافه نيست كه دير زماني است اين قوم يكتا پرست بوده اند ، مگر نه اين است اينجا را بي تأمل نبوده كه يزد نام نهاده اند . حتي در روزگاري كه به اسلام تسليم نبوده اند ، ديندار بوده اند و مردمدار كه مدارا خوي شان است .
و يزديان نيز قناعت پيشه اند كه كوير جز اهل قناعت را در خود نمي گيرد و راستي قناعت در قنات تجلي مي گيرد و شاهكار مردماني است كه با دستاهيشان نيز سخن مي گويند ، شعر مي بافند و بيت بيت غزل تب دار كوير در تك تك بته جقه هاي ترمه ، خورشيد هاي پياله هاي سفال و نقش و نگار گليم هويداست .
كوير اگر چه آب را از اهلش دريغ داشته است ، اما آغوش خاكش باز است و خاكش نيز زر خيز و هر كجاي اين دل گرم را  كه بشكافي ، آفتابيش در ميان بيني . در گذر از ساباطهاي شهر پشت بامهاي كاهگلي و شهر خشت خام كه گام برداري ، گاه سايه بلند بادگيري بر سرت مي افتد و گاه بانگ خوش خروشان مؤذني از مأذنه گوشت را مي نوازد و گاه بوي معطر نان تازه با نان خورشي كه بر سر سفره نهاده اند در مشامت مي پيچد .
سفره اي كه برگردش ، مردمي خوش خو ، آرام طبع و خوش سخن گرد آمده اند ، مردمي كه هر حرف و گفتشان را آرايه اي است از مثلي يا متلي يا حكايتي شيرين با باورهاي نشأت گرفته از سادگي و صميميت و چنان استوار كه گاه بر آن مي داردشان از مال بگذرند تا نام نكو بر جاي نهند بر موقوفه اي كه شمارشان در يزد بسيار است .
كوتاه سخن اينكه اينجا ديار ديرينگي است با عمري دراز به درازاي تاريخ ، تاريخي به عمق عشق و عشقي به درازاي عمر ، اينجا ديار ديرينگي است و گفتن از ديار ديرينگي جاودانه مي ماند.»
 
 
هر جا که آب و آباداني نباشد بيابان است و «کوير» نام ديگري است براي بيابانهاي عظيم ايران. وقتي به نقشه نگاه کنيم مي بينيم که بخش بسيار بزرگي از خاک وطن مان را کوير پوشانده است. بخش شمالي اين پهنه بياباني را «کويري مرکزي» يا «دشت کوير» مي خوانيم و بخش جنوبي و در واقع جنوب شرقي را «کوير لوت» .
در اين پژوهش ما سر و کارمان با کوير مرکزي ايران است که طول آن از شرق به غرب ، از طبس به کاشان ، در حدود 600 کيلومتر است، و عرض آن، از جنوب به کوه هاي البرز به پايين از 150 کيلومتر تا 300 کيلومتر. دانشمندان مي گويند در روزگارهاي ديرين کويرهاي ايران را دريايي مي پوشانده است . بعد به سبب کم باراني و گرماي هوا آب دريا به تدريج تبخير شد و سطح آن کوچک و کوچک تر گرديد تا اين که بستر دريا سرانجام به شکل شوره زارهاي وسيع و خشک امروز در آمد. از آن دريا در دشت کوير تنها دو درياچه باقي است : درياچه نمک در شمال شرقي کاشان و درياچه بسيار کوچک تر حوض سلطان در نزديکي جاده تهران – قم. اين دو درياچه هم مديون سرازير بودن سيلاب هاي بهاري از دامنه هاي البرز به سوي کوير است.
انسان و جانداران ديگر به آب زنده اند و جايي که در آن آب کم باشد يا اصلا" نباشد براي انسان خطرناک است . ولي نياکان ما به مرور آموختند چگونه به سلامت از کوير بگذرند و در حاشيه هاي آن زندگي کنند. مگر امکان داشت که چنين پهنه وسيعي را ناديده گرفت و از آن پرهيز کرد.فرهنگ کنار آمدن با شرايط کويري در حقيقت فرهنگي کهن سال است و به قدري متفاوت از فرهنگ مصرفي امروز که ارزش کشف کردن دارد و به همين سبب است که ما ، و ديگر جويندگان را به سوي خود مي خواند.
گرماي شديد روز، خنکي شب ، خشکي زمين، کمي آب ، وزش تندبادهاي مداوم، توفان شن و ريگ روان ، اين ها مهم ترين عواملي است که مسافران صحرا و ساکنان آبادي هاي پراکنده کوير با آن روبرو هستند. امکانات امروز را فراموش کنيد . (سفر با وسايط نقليه مجهز به موتورهاي قوي و تهويه مطبوع و ذخيره مکفي آب و بنزين و راندن روي جاده هاي آسفالته نوساز) سعي کنيد به ياد بياوريد تا يک قرن پيش کاروانيان چگونه از کوير عبور مي کرده اند . راه اصفهان به ري درست از وسط کوير مي گذشته است . مردم يزد از راه کوير به زيارت حضرت امام رضا عليه السلام در مشهد مي رفته اند. بيشتر جاده ابريشم از ميان کويرها و صحراهاي بي پايان مي گذشته است.
اولين درس طبيعت به انسان کوير نشين «قناعت» است ، واژه اي که امروز دارد فراموش مي شود. اگر آب کم است ياد مي گيريم با همان آب کم بسازيم و به کودکان مان مي آموزيم در مصرف آن زياده روي نکنند. در امتداد راه آب انبار مي سازيم ، به شکلي که هر قطره باراني که از آسمان ببارد ماه ها درآن بماند. گنبد آب ا نبار را بلند مي گيريم تا از دور پيدا باشد و مسافران را راهنمايي کند. و هر کجا ا مکانش بود منارهاي بلند آجري ، به ارتفاع 30 تا 40 ذرع برپا مي کنيم و برفراز آن شب ها چراغي مي گذاريم يا آتش مي افروزيم تا کاروان از چند فرسنگي نور راهنما را ببيند و دلگرم شود. شتر، چهارپاي صبور و قانع ، حيوان آرماني براي سفر در کوير است. سوار شتر مي شويم و بارمان را بر کوهان شتر مي بنديم . اگر روز هوا بيش از حد گرم بود در کاروانسراي منزل گاه استراحت مي کنيم و شب ها راه مي پيماييم. ياد مي گيريم به آسمان پرستاره کوير چشم بدوزيم و به مدد جهت يابي با ستارگان پيش برانيم.
هر جا بتوانيم چاه مي زنيم و قنات مي کنيم تا به آب دسترسي پيدا کنيم . ديوارهاي خانه مان را از خشت و گل مي سازيم و سقف هاي آن را با طاق مي پوشاينم تا هواي گرم بالا برود و از سوراخي در سقف خارج شود. قانون هاي تهويه طبيعي را آموخته ايم و رعايت مي کنيم. بر بام ها برج هاي بادگير داريم و تنها نسيم هاي خنک صبحگاهي را به درون مي آوريم. زير خانه ها سرداب مي سازيم و در نيمه روز به آن پناه مي بريم. حتي اصل خنک ساختن هوا را به کمک تبخير آب آموخته ايم . نه تنها کوزه ها و خمره هاي مان به لطف بيرون تراويدن آب خنک مي شوند، در «خيشخانه» هاي مان آبي که بر ديواره هاي حصيري آن مي پاشيم هواي درون آن را خنک و مطبوع مي کند. واگر در باغچه هايمان گل و سبزه به اندازه کافي نداريم روي گچ بري ها و کاشي کاري سقف و ديوارها تا دل مان بخواهد نقش گل و بوته مي اندازيم.
بازارها و مساجد و زيارتگاه ها، در شهرهاي حاشيه کوير ، بهترين جلوه گاه هنر معماران و بنايان و سنگ تراشان و نازک بران و نجاران و کاشي پزها و نقاشان و آينه کاران ما هستند. با وجود استادي ، هيچ کدام درس هاي استادان خود را فراموش نکرده اند و با رعايت سنت هاي حرفه خود ، نه به خاطر پول که براي ارائه اثري ماندني که شايسته جايگاه رفيع آن باشد کار مي کنند. در جستجوي کمال هستند ولي در هر مرحله تنها يک گام جلوتر از جا پاي استاد خود پيش مي نهند. اگر غير از اين مي کردند که سنت حفظ نمي شد.
 سرزمين‌ يزد جلوه‌هايي‌ از باشكوه‌ترين‌ و درخشانترين‌ ميراث‌ فرهنگي‌ و تمدن‌ كهن‌ ادوار مختلف‌ تاريخي‌ ايران‌ را در خود جاي‌ داده‌ است‌. تاريخ‌ سكونت‌ انسان‌ در اين‌ خطه‌ از هزاره‌ سوم‌ پيش‌ از ميلاد فراتر رفته‌ است‌، به‌ طوري‌ كه‌ در عهد پيشداديان‌ طوايف‌ در حال‌ كوچ‌ از بلخ‌ به‌ پارس‌، اين‌ سرزمين‌ را يزدان‌، ناميدند و از آن‌ زمان‌ به‌ بعد يزد محل‌ عبادت‌ شد. منطقه يزد يکی از سرزمينهای باستانی و دارای ميراث درخشانی از فرهنگ و تمدن کهن و ادوار مختلف تاريخی با قدمت 3 هزار سال است .
از مهم‌ترين‌ مراكز اسكان‌ اوليه‌ اين‌ سرزمين‌ به‌ مهرپادين‌ (مهريز) فهرشان‌، پهره‌ (فهرج‌)، خورميش‌، ادر (اردكان‌)، شواز، قلاع‌ موبدان‌ (ميبد)، طرنج‌، عقدا و اشكذر مي‌توان‌ اشاره‌ كرد. شهر يزد به‌ عنوان‌ محلي‌ پاك‌ و مقدس‌ در رأس‌ تمام‌ آبادي‌هاي‌ مزبور قرار داشته‌ است . ‌دره‌هاي‌ سرسبز و مناطق‌ ييلاقي‌، چشمه‌ سارها، ارتفاعات‌ و قله‌ها، غارها، حيات‌ وحش‌ و شكارگاهها و به‌ويژه‌ جاذبه‌هاي‌ كويري‌ از خصوصيات‌ جالب‌ توجه‌ طبيعت‌ يزد است‌ كه‌ برخي‌ از آنها جزء تفرجگاههاي‌ مهم ‌مردم‌ استان‌ به‌ شمار مي‌آيد.
استان‌ يزد از لحاظ‌ كنش‌ها و رفتارهاب فرهنگي‌ نيز درخور‌ توجه‌ و كانون‌ گوناگوني‌هاست‌ و در اين‌ بين‌ خصوصيات‌ فرهنگي‌ زرتشتيان‌ از پيشينه‌ تاريخي‌ برخوردار است‌.زرتشتيان‌ طبق‌ آئين‌ زرتشت‌ مراسم‌ ويژه‌اي‌ را در روزهاي‌ معيني‌ از سال‌ و ايام نوروز برگزار مي‌كنند كه‌ از ديدگاه‌ جهانگردي ‌براي‌ پيروان‌ ساير اديان‌ قابل‌ توجه‌ و ديدني‌ است.‌
اکثریت قریب به اتفاق مردم استان یزد پیرو دین اسلام و شعیه دوازده امامی هستند و به همین دلیل مجموعه مراسم تحت تأثیر رفتارها و کنش های فرهنگی اسلامی صورت میگیرد. مراسم عروسی و سوگواري ، اعیاد مذهبی نظیر ؛ عید سعيد فطر، عید بزرگ غدیر خم، عید سعيد مبعث و سالروز تولد پیامبر اسلام صلي الله عليه و آله و سلم و ائمه اطهار عليهم السلام به ویژه نیمه شعبان سالروز ولادت با سعادت منجي عالم بشريت حضرت امام مهدی موعود روحي و ارواحنا لتراب مقدمه الفداء به طرزی با شکوه و مفصل برگزار میشود.
و كلام آخر اينكه ؛
«عشق رازي بي پايان است و دريافتن اين سر آسماني به آساني ميسر نيست ، اما در پهنه جغرافيا قرنهاست كه يزد ز بهر ترجمان عشق قد برافراشته است.
از يزد تا به يزدان يك الف قامت بيشتر فاصله نيست كه آنهم به امر دل پيوسته در محراب يار دال است.
دامنه همت يزدي از عمق خاك تا سرسراي افلاك گسترده است . گاه در قعود قناتهايش به خاك عزت نشسته اند و گاه دستان قنوت خوان در آستين گلدسته هايش به آسمان معراج پر مي كشد .
يزد به نيت نيك نياكانش و به همت و حميت مردمانش آب بقا را از چشمه خدا نيوشيده است.
يزد شهر آينه هاي خشتي است و سيماي سخت كوشي نياكان و همدياران مردمانش به تمامي قامت بر صفحات زرين كتاب تاريخش چه زيبا نقش بسته و هويداست .
يزد شهر كار و كاسب و كاريز و كوشش و ابتكار است ، اگر چه طبيعت گل وجودش را از يزدي دريغ ورزيده است ، در مقابل گلستان ذهن او بر پهنه قالي هاي الوان  و بر رخسار كاسه هاي سفالينش روييده و به جلوه آمده است.»