یزد در یونسکو سندی بر تاریخ ارزشمند فرهنگ شهرسازی در ایران

بافت تاریخی شهر یزد از گذرها و خیابانها و بلوکهای شهری بازار و عناصر شهری شاخصی تشکیل شده است که هر کدام خود به تنهایی دارای ارزش تاریخی و معمارانه می‌باشد.

شهرستان يزد اولین «شهر خشت خام» و «تاریخی » جهان است.  يزد در بین ايرانيان، به شهر بادگيرها معروف بوده  كه درواقع، بادگيرها سيستم تنفسی شهر محسوب می‌شوند. اين شهر در مشرق اصفهان و در جنوب كوير لوت با طول جغرافيایی۵۴ درجه و ۲۴ دقيقه و به عرض جغرافيایی ۳۱ درجه و ۲۵ دقيقه در ارتفاع ۱۲۴۰ متر در مركز ايران قرار گرفته و در حال حاضر یکی از غنی‌ترین شهرهای ايران است.

سه طرف آن شرق و جنوب و شمال آن را کوه‌های اطراف احاطه كرده و از ضلع غربی باز است كه به جاده غربی اردكان و نائین و اصفهان و نيز به جاده كاشان می‌رسد و در جنوب به‌وسیله جاده تفت و ابرقو و شيراز و از جاده‌های شرقی به كرمان و استان زاهدان و نيز استان بنادر جنوب و از طريق جاده طبس به مشهد مقدس مربوط می‌شود و به‌واسطه همين راه‌ها يزد به‌صورت يك چهارراه اقتصادی درآمده است.

واژه ایزد بازمانده و هم ریشه واژه یزد است و از yazata اوستایی گرفته شده است.یزد از شهرهای قدیمی ایران است، بنای آن را که بیش از آن کثه نام داشته، به یزدگرد دوم ساسانی نسبت می‌دهند. کثه قلعهٔ مستحکمی بود و حومه‌ای در کنار کویر داشت، دارای دو دروازه‌ آهنین ـ دروازهٔ ایزد و دروازه‌ی مسجد بود. به گفته‌ ابن حوقل و یاقوت حموی، یزد جزو استخر فارس بوده است. یزدگرد سه تن از سرداران خود ـ بیده، میبد و عقدا ـ را مأمور کرد تا سه ده در کثه بسازند و آنان به ترتیب ده بیده، ده میبد و ده عقدا را ساختند. در دوره ساسانیان رفته‌رفته شهر آباد شد.

تنها با تعیین بخش‌هایی از بافت تاریخی شهر یزد كه در اختیار بازرگانان بود، می‌توان به اهمیت این گروه در ساختار اجتماعی این شهر در روزگار قاجار پی برد. طرح و ساختار شهر یزد در این دوران نیز، از قاعده كلی شهرهای ایران به غیر از شهر بندرها پیروی می‌کرد. که مشتمل بر کهندژ (ارگ حکومتی) و شارستان (بخش مرکزی شهر) و ربض (بخش پیرامونی شهر) بوده است.

تصویر از کهندژو بخش میانی شهر و ربض (نارین قلعه میبد)

ارگ حکومتی، در قسمت شمالی شهر و در حاشیه جنوبی محله فهادان قرار داشت و توسط حصاری از محیط زندگی مردم جدا می‌شد. شارستان، به عنوان محل زندگی مردم حدوداً در محله فهادان فعلی واقع بود و به وسیله دیوارهایی محصور می گشت و دروازه‌های چندی ارتباط بین درون شهر و ربض را ممکن می‌ساخت. در ربض یا حومه، عمدتاً زمین‌های کشاورزی و مناطق روستایی قرار داشت كه بخش عمده‌ای از نیازهای مردم را برطرف می‌کرد.

مجموع تارو پودهای شهری اعم از گذرها و کوچه ها و تمامی بناهای متشکل همچون خانه‌ها، مساجد، تکایا، میادین، بازارها و بسیاری دیگر از مجموعه‌های شهری همگی مجموعه رفتارهای اجتماعی مردم را رقم میزند ویا براساس این رفتارها ساخته شده‌اند که خود می‌تواند بافت تاریخی شهری چون یزد را بسازد که تمامی این مجموعه‌ها با یکدیگر دلیل بر ارزشمندی این شهر است. محلات مختلف شهر یزد، هركدام دارای امکانات مختلف مذهبی و بازرگانی در داخل خود بودند. در واقع، شهر یزد شاخص ترین نمونه از شهرهای ایران است که سازمان فضایی ، بر مبنای مشاغل و حرفه‌های مختلفی شکل گرفته است و دراین میان، بازرگانان و پیشوه‌وران، از جایگاه بی نظیری برخوردار بودند.

تراكم و توزیع مکانی واحدهای بازرگانی در محله های مختلف شهر یزد در دوران قاجار ، یکسان نبوده است و بررسی‌های باستان شناسان در محله فهادان بر این امر گواه است که در این محله، تعداد بسیاری تاجر سکونت داشتند.

افززون بر محله فهادان، حضور گسترده بازرگانان را در محله گلچینان نیز می توان تأیید کرد. این محله، همانند بسیاری دیگر از محلات شهر یزد در دوره قاجار ، دارای تأسیسات مختلف مذهبی ، بازرگانی و عام المنفعه بوده است و تمامی این عناصر معماری، در راستای بازارها و و بازارچه‌های محله مانند بازار هاشم خان و بازار تبریزیان شکل گرفته است.

بنابراین در بافت تاریخی شهر یزد کاروانسرا و تیمچه‌های بسیاری وجود دارد و علاوه بر آن در محله‌ی نامبرده نزدیک به سی خانه‌ی ارزشمند تاریخی که متعلق به بازرگانان بنام شهر بوده است وجود دارد.

بر طبق پژوهشهای صورت گرفته شهر یزد در روان قاجار از چنان رونق اقتصادی‌ایی برخوردار بوده که در هیچ یک از دوران تاریخی خود این چنین رونقی را نداشته وجود تجارت جهانی و ورود کلان شهری چون یزد در این تجارت توسط بازرگانان و نیز حضور زرنشتیان ساکن در یزد که غالبا بسیار متمول بودند و ارتباط آنها بازرتشتیان هند اصلی ترین عامل شکوفایی شهر یزد در این دروان تاریخی بوده است.

علاوه بر موضوعات عنوان شده بافت تاریخی یزد که از مجموع محله‌های این شهر تشکیل شده است در زمانی که با شکوفایی اقتصادی این شهر همراه بوده برسازمان فضایی و شبکه های ارتباطی و سیستمهای نامحسوس شهری (آبرسانی و دفع فاضلاب) و شبکه ای قنات تاثیر مستقیم داشته است.

و سازمان اجتماعی و فعالیتها‌ی اقتصادی و زیستی بسیار خوب و تعریف شده‌ای را به واسطه‌ی بافت شهری مناسب ایجاد کرده است. از این رو بافت یکپارچه‌ی شهر یزد در تمامی محافل علمی معماری و شهرسازی دنیا قابل بررسی و ارزشمند است و به واسطه ی تمامی فاکتورهای عنوان شده که البته در این مقاله فقط دوران قاجار آن به دلیل عصر شکوفایی یزد بیان شده و طبیعتا سایر دوره‌های تاریخی نیز بستری مناسب برای این شکوفایی بوده است تماما دلیل محکمی برای ثبت این شهر ارزشمند تاریخی در سازمان جهانی یونسکو را دارد.