نگاهي به منطقه عملياتي شلمچه

ويژه نامه «شب هاي قدر كربلاي 5 »

نگاهي به منطقه عملياتي شلمچه

خبرگزاري فارس:شلمچه در شرق بصره (از مهم‌ترين شهرهاي عراق) واقع شده است اين منطقه به لحاظ اهميت سياسي - نظامي همواره جايگاهي قابل توجه در انديشه طراحان جنگ داشته است. پس از فتح خرمشهر، تسلط بر شلمچه به عنوان يكي از معابر وصولي شهر بصره، در زمره اهداف قواي نظامي ايران قرار گرفت.

اگر به خوزستان و خرمشهر سفر كنيد، به فاصله نه چندان زيادي در سمت غربي اين شهر منطقه‌اي مي‌بينيد به نام شلمچه كه در شرق بصره (از مهم‌ترين شهرهاي عراق) واقع شده است اين منطقه به لحاظ اهميت سياسي - نظامي همواره جايگاهي قابل توجه در انديشه طراحان جنگ داشته است. پس از فتح خرمشهر، تسلط بر شلمچه به عنوان يكي از معابر وصولي شهر بصره، در زمره اهداف قواي نظامي ايران قرار گرفت. به دنبال آن، عمليات رمضان به منظور دستيابي بر اين منطقه طراحي شد. فاصله زماني فتح خرمشهر تا عمليات رمضان فرصت نسبتا مناسبي جهت احداث و تكميل موانع، مواضع و استحكامات مشهور به مثلثي و غيره، به دشمن داد. اقدامات عراق دقيقا مبتني بر درك اهميت بصره و جايگاه آن در استراتژي جمهوري اسلامي و نقش اين شهر در بقاي سياسي - نظامي حاكمان بغداد بود.
موانع، استحكامات و مواضع ايجاد شده توسط دشمن، اين امر را به دست اندركاران و فرماندهان نظامي خاطرنشان ساخت كه لازمه تداوم جنگ، اتخاذ تدابير مناسب براي مقابله و خنثي كردن اقدامات عراقي‌هاست و در غير اين صورت، بايد از مواجهه با استحكامات، آنها اجتناب كرد. در عين حال، بعضا اقداماتي به صورت ايذايي در اين منطقه و بخصوص همزمان با عمليات‌هاي خيبر، بدر، والفجر، هشت و كربلاي چهار صورت پذيرفت.
اهميت سياسي - نظامي منطقه شلمچه و نيز درك رژيم عراق از اين مهم كه ايران جهت حفظ برتري خود در جنگ نيازمند تصرف يك منطقه و يا يك شهر مهم و استراتژي عراق مي‌باشد، مجموعا باعث شد هزينه‌ها و سرمايه گذاري هنگفتي جهت احداث مواضع و استحكامات منطقه عمومي شرق بصره، بويژه منطقه مذكور بر دشمن تحميل شود.
منطقه عملياتي مورد نظر، در جنوب شرقي شهر استراتژيك بصره قرار گرفته و تقريبا نزديكترين محور وصولي به اين شره به حساب مي‌آيد. محدوده جغرافيايي اين منطقه عبارت است از:
- از شمال به آب گرفتگي جنوب زيد
- از شرق به دژ مرزي ايران و عراق
- از جنوب به رودخانه اروند و اروند صغير
- از غرب به كانال زوجي و شهرهاي تنومه و الحارثه
- اين منطقه تشكيل يافته است از تعداد زيادي نهر، كانال، خاكريز، جاده و ساير عوارض طبيعي و مصنوعي ديگر كه تماما در بخش شمالي اروند قرار دارند. منطقه، داراي آبگرفتگي‌هاي متعددي است كه در طول مرز به عنوان موانع سد كننده توسط دشمن ايجاد شده است. از ديگر مشخص‌هاي بارز اين منطقه مي‌توان در دو شهر تنومه و الحارثه و نخلستان‌هاي حاشيه اروند اشاره كرد.
با توجه به موانع و استحكامات موجود در منطقه، دشمن در جزيره بوارين و مناطق آب گرفته از پدافند ساحلي و در قسمت‌هاي خشك از پدافند صحرايي استفاده مي‌‌كرد.
عراق با ايجاد شبكه راه‌هاي مواصلاتي متعدد به يگان‌هاي زرهي، مكانيزه، پياده و توپخانه خود تحت هر شرايط، قابليت تحرك مناسبي داده بود و به منظور كاستان از تحرك قواي اسلام از تاكتيك‌ آب اندازي بهره مي‌گرفت كه از ارزش‌ قابل توجهي جهت كند كردن حركت نيروها برخوردار بود.
به طور كلي وضعيت زمين منطقه بدين شكل بود كه از انتهاي نخلستان حاشيه رودخانه اروند به طرف شمال (زيد) خاك زمين از جنس رس بود؛ به طوري كه در فصل زمستان در بارندگي تردد روي اين زمين‌ها فقط با اتكا به جاده‌ها مسير مي‌شد. نيمي از زمين منطقه به وسيله دشمن پر از آب شده و درياچه نسبتا وسيعي به عمق حداكثر 170 سانتيمتر ايجاد كرده بود كه به وسيله دژهاي مرتفع محافظت مي‌شد. زمين اطراف آب گرفتگي‌ها هميشه به دليل نفوذ آب به صورت باتلاقي درآمده و روييدني‌هايي نظير چولان و بردي در كنار آبگرفتگي‌ها فراوان يافت مي‌شد. شيب زمين، ملايم و به طرف جنوب شرقي بود. زمين منطقه فاقد برجستگي طبيعي بود، ولي از نظر سيستم زهكشي، داراي نهرها و كانال‌اي متعددي بود كه عمده از رودخانه اروند سرچشمه مي‌گرفتند. در كناره‌هاي كانال پرورش ماهي به دليل نشست آب، زمين مرطوب و باتلاقي شده و تردد در آن در كليه فصول ناممكن بود.
همچنين موانع طبيعي و ايجاد شده در منطقه عبارت بودند از:

*1- رودخانه اروند:
در طول اين رودخانه در منطقه شلمچه، از انتهاي جزيره بوارين تا شهر بصره به بيست كيلومتر مي‌رسد. عمق آن از پنج تا بيست متر متغيير است. اين رود در بعضي نقاط به چند شعبه تقسيم شده و جزاير متعددي تشكيل مي‌دهد. در منطقه شلمچه، اين رود به دو قسمت اروند صغير و اروند كبير تبديل شده و در اثر آن جزاير ماهي و ام الطوايل و صالحيه به وجود آمده است.

*2- اروند صغير:
اين رودخانه پس از جدا شدن از بستر اصلي اروند رود و با طي مسيري به طول 20/7 كيلومتر در انتهاي جزيره صالحيه مجددا به مسير اصلي خود باز مي‌گردد. كمترين عرض اروند صغير چهل متر و بيشترين عرض آن 150 متر مي‌باشد. جزاير ماهي، ام‌الطويل و صالحيه در اثر جدايي اروند صغير از بستر اصلي خود به وجود آمده‌اند و از نقطه نظر نظامي داراي اهميت فراواني مي‌باشد.

*3- كانال پرورش ماهي:
طول اين كانال 29 كيلومتر و عرض آن به طور متوسط يك كيلومتر است.عمق آب در كناره‌هاي كانال پنجاه سانتيمتر و در اواسط آن دو و نيم متر است.سيل بندهاي حاشيه‌ كانال، به ارتفاع يك نيم متر و عرض 10 متر اين كانال رابه دژي مستحكم تبديل كرده است در ضلع غربي كانال‌ جاده‌‌هايي به ارتفاع پنجاه سانتيمتر كار نقل و انتقال را در طول كانالمسير مي‌سازد. آب موجود در كانال به وسيله نهرها و كانال‌هاي زوجي دو رديفه توسط پمپاژ آب دائما كنترل مي‌شد. وجود اين كانال در مواضع پدافندي دشمن نقشي موثر داشته وعبور از آن همواره در مباحث نظامي مطرح بوده است.

*4- كانال جنوب پنج ضلعي:
اين كانال به طول دو و نيم كيلومتر و عرض پنج متر از انتهاي كانال پروش ماهي به آبگرفتني شرق جاده شلمچه كشيده شده است . تعداد پل بر روي آن نصب شده بود كه ورود و عبور نيروهاي عراقي را به داخل پنج ضلعي مسير مي‌ساخت. با توجه به احاطه آب به دور پنج ضلعي اين كانال در سيستم پدافندي دشمن از ارزش زيادي برخوردار بود.

*5- آبگرفتگي منطقه شلمچه:
آب گرفتگي شلمچه از شمال جزيره بوارين به فاصله يك كيلومتر از جاده شلمچه آغاز شده و در امتداد مرز به طرف شمال ادامه مي‌يابد. آبگرفتگي در 10 كيلومتري انتهايي كانال پرورش ماهي، ما بين ضلع شرقي آن و دژ مرزي عراق، گسترش مي‌يابد. و حدود به 75 كيلومتر مربع مي‌رسد. آبگرفتگي فوق توسط كانالي به عرض دو كيلومتر از سمت پاسگاه زيد از طريق هوز العظيم تغذيه مي‌شد و عمق آب حداكثر به 170 سانتيمتر مي‌رسيد. كمترين عمق آب در كناره‌هاي آبگرفتگي حداقل سي سانتيمتر بود. هدف عراق از جاري كردن آب در منطقه، ايجاد مانعي غير قابل عبور براي نيروهاي ايران به مواضع دفاعي خود بود.

*6- نهر دوعيجي:
نهر دو عيجي به طول پنج و نيم كيلومتر و عرض 3 متر و عمق تقريبي شش متر، از اروند صغير منشعب شده و به انتهاي كانال پرورش ماهي متصل مي‌شود. در غرب اين نهر خاكريزي به ارتفاع 3 متر وجود داشت.

7- نهر جاسم:
نهر جاسم به طول سه و نيم كيلومتر، عرض 25 متر و عمق سه متر از اروند صغير منشعب مي‌شود. يكي از خطوط پدافندي مستحكم عراق، از پشت اين نهر يعني سمت غربي ايجاد شده بود. نهر جاسم يا نهرهاي شبيه به آن، با توجه به طول، عرض و عمق آنها به عنوان يك مانع پدافندي محسوب مي‌شد.

8- كانال‌ زوجي:
كانال دو رديفه‌اي بود به طول تقريبي 8 كيلومتر و عرض چهل متر و شامل دو شاخه بيست متربي كه به فاصله چهار متر از يكديگر قرار داشتند. دژهاي حاشيه كانال با ارتفاع دو و نيم تا 3 متر و عرض 3 متر پوشش مناسبي را براي اين كانال ايجاد كرده بود. كانال زوجي تقريبا شمالي - جنوبي است و از يك طرف به كانال ماهيگيري و از سمت ديگر به اروند متصل مي‌شود. دژ مرتفعي با ارتفاع مواضع مثلثي شكل، غرب كانال را به شرق آن مسلط ساخته و پل‌هاي تعبيه شده بر روي اين كانال، ارتباط زمين شلمچه را با غرب كانال - توسط جاده‌هايي كه از روي آنها عبور مي‌كرد - ميسر مي‌ساخت. به فاصله 2 كيلومتر از كانال زوجي و در سمت غرب آن، دژ مرتفع ديگري با مواضع مثلثي شكل وجود داشت كه پس از كانال زوجي، يك خط پدافندي به حساب مي‌آمد. در جلوي اين دژ نيز كانال آبي به عرض بيست متر احداث شده بود كه مانع آبي اين خط به حساب مي‌آمد. لازم به تذكر است كه داخل مثلثي‌ها، مواضع ديگري شبيه به مثلث تعبيه شده بودكه استحكام اين خط را قوت مي‌بخشد. به طور كلي قوت خطوط پدافندي در اين منطقه در بين تمام خطوط پدافندي عراق بي نظير بوده است.
ارتباط كانال زوجي از يك طرف با رودخانه اروند و از طرف ديگر با كانال ماهيگيري، شكل خاصي به زمين منطقه بخشيده و نقطه مناسبي جهت توقف تك و انجام پدافند محسوب مي‌شد.
بر اين اساس خطوط و رده‌هاي دفاعي دشمن را در منطقه مي‌توان به شرح ذيل برشمرد:

**الف- منطقه آبگرفتگي و كانال‌هاي ماهي و وجود آبگرفتگي در شمال پنج ضلعي تا اندازهاي خيال عراق را از دادن جناح به ايران آسوده مي‌كرد، ولي در عين حال براي اطمينان بيشتر و همچنين نزديكتر كردن خط خود به رزمندگان اسلام و نيز ايجاد رده هاي متعدد در مقابل نيروهاي ايراني، اقدام به احداث چندين خاكريز از پاسگاه «كوتسواري» به پاسگاه بوبيان و از آن جا به طرف شمال كرد؛ همچنين با زدن پل‌هايي بر ريو كانال ماهي و ايجاد جاده عمود بر خاكريز‌هاي فوق الذكر به تقويت اين خط پرداخت.
دژهاي جديد الاحداث كه به عنوان خط اول و دوم و سوم دشمن در شرق كانال ماهيگيري محسوب مي‌شد، عبارت بودند از:
خط اول: به فاصله چهار كيلومتري شرق كانال ماهي و به موازات آن دژي به ارتفاع دو و عرض 10 متر كه پاسگاه مرزي كوتسواري را به پاسگاه بوبيان متصل مي‌كرد. طول اين خط نزديك به 10 كيلومتر و بر روي آن مواضع پياده وجود داشت. ميادين مين و رده هاي متعدد سيم خاردار در كنار سنگرهاي كمين جلوي دژ، تامين كننده خط اول عراق به حساب مي‌آمدند.

*خط دوم: دژي به عرض 8 متر و ارتفاع تقريبي دو متر كه در فاصله 500 متري دژ اول و به صورت موازي باآن احداث شده بود.

*خط سوم: ضلع شرقي كانال پرورش ماهي، به عرض 10 متر و ارتفاع 2 تا 3 متر كه داراي مواضع پياده بود.

خط چهارم: ضلع غربي كانال پرروش ماهي، به عرض 10 متر و ارتفاع 2 يا 3 متر كه مواضع پياده بر روي آن احداث شده بود. دو ضلع كانال پرورش ماهي توسط 2 يا 3 متر كه مواضع پياده بر روي آن احداث شده بود. دو ضلع كانال پرورش ماهي توسط دو پل خاكي كه در زير آن لوله‌هايي جهت عبور آب تعبيه شده بود، به يكديگر متصل مي‌شد.

*خط پنجم: چسبيده به ضلع غربي كانال ماهيگيري، مواضع نيم دايره‌اي به شعاع تقريبي دويست متر و عرض 4 متر و ارتفاع تقريبي 2 متر ساخته شده بود. بر روي اين مواضع، كانال جهت تردد نيروهاي پياده و سنگرهاي مورد نياز نيروهاي دشمن احداث شده بود. با نصب تير بار به روي دو سر هلالي، آن را به دژي مستحكم تبديل كرد كه عبور از آن براي هر نيرويي دشوار بود.

*خط ششم: از خاكريزهايي تشكيل يافته بود كه در پشت آن مواضع تانك و تير بار قرار داشت.

دشمن همچنين در اين منطقه موانعي به صورت چند ميدان مين، چندين رديف سيم هاي خاردار حلقوي زوجي، فرشي، حلقوي چند رديف موانع خورشيدي و نبشي ضربدري و موانعي در داخل و بيرون آب، تله‌هاي منور و ... ايجاد نموده بود.

**ب- منطقه شلمچه (حد فاصل جزيره بوارين و جنوب پنج ضلعي) استحكامات اين منطقه به خاطر وجود جاده استراتژيك شلمچه و نزديكي به بصره، از قدمت و قوت بيشتري برخوردار بود و عراق سرمايه گذاري بسيار زيايد در آن كرد. از دژ مرزي تا كانال زوجي پنج مانع و رده مستحكم توسط عراق در اين منطقه احداث شده بود:

*خط اول: دژ مرزي عراق به ارتفاع و عرض 3 متر با مواضع پياده و تانك اين خط را تشكيل مي‌داد. در حد فاصل كانال جنوب پنج ضلعي و جاده شلمچه در پشت خط اول، دژهاي هلالي شكل به شعاع تقريبي دويست متر و عرض 3 متر و ارتفاع پنج تا شش متر مشاهده مي‌شد. بر روي اين دژ، كانال‌ مواصلاتي جهت تردد نيروها، مواضع پياده و سكوهاي تانك ايجاد شده بود. دژهاي مذكور پدافند دور تا دور برقرار كرده و تامين جاده شلمچه را به عنوان تنها عقبه اصلي منطقه به عهده داشت.

*خط دوم: در جنوب جاده شلمچه - تنومه، به فاصله صد متر از خط اول، سيل بندي به عرض 5/2 و ارتفاع چهار متر، خط دوم عراق را تشكيل مي‌داد كه داريا مواضع پياده كانال مواصلاتي و مواضع تانك بود.

*خط سوم: پس از خط دوم و به موازات آن، خاكريزي داراي مواضع پياده و تانك‌ كه در جلوي آن كانال متروك‌هاي به عرض چهار و عمق دو متر قرار گرفته بود، خط سوم عراق را تشكيل مي‌داد.
خط چهارم خط چهارم عراق از يك خاكريز و در پشت آن، مواضع هلالي شكل به شعاع تقريبي 200 عرض چهار و ارتفاع پنج متر در پشت نهر الدوعيجي تشكيل شده بود. بر روي اين مواضع سنگرهاي پياده و كانال مواصلاتي جهت تردد نيروها ايجاد شده و سكوهاي تانك نيز آرايش زرهي دشمن را در پشت اين خط، امكان پذير مي‌كرد.

*خط پنجم: در پشت خط جاسم مواضعي مشابه مواضع خط چهارم عراق وجود داشت كه با اضافه شدن كانال به عرض چهار و عمق 2 متر، خط پنجم عراق را تشكيل مي‌داد. در پشت اين خط تا خط ششم عراق كه كانال زوجي بود، مواضع توپخانه و مر تيپ‌ها و لشكر‌هاي مستقر در منطقه قرار داشت.

*خط ششم - خط ششم دشمن همان كانال زوجي بود.
موانع و مواضع مصنوعي در خط اول دشمن در منطقه شلمچه - همانند منطقه پنج ضلعي داراي سيم خاردارهاي حلقوي، ميادين مين و هشت پرها و ... بود؛ با اين وجه تمايز كه كثرت مواضع دشمن در اين منطقه در مقايسه با منطقه پنج ضلعي از قوت و استحكام بيشتري برخوردار بود.

ويژه نامه « شب هاي قدر كربلاي 5 » در خبرگزاري فارس(2)